In Japan

In het naburige dorp Oyagyu is de houthandel van Shirai-san gevestigd. Niks bijzonders zou je zeggen, houthandels vind je hier overal. Hout is het van oudsher meest gebruikte bouwmateriaal in Japan. 

Shirai-san (74) lijkt me een intrigerend figuur. Misschien omdat zijn gezicht doorgaans in de schaduw blijft van zijn cap en licht voorover gebogen gestalte. Uit zijn ingevallen mond klinken maar weinig en altijd kortaffe woorden. Aankijken doet hij je ook amper en als dat wel het geval is kijk je in een paar mistige brillenglazen. De aanblik van zijn eenmanszaak maakt me al even nieuwsgierig als de baas zelf.

We bezoeken de houthandel voor het eerst in maart 2021. Dit op aandringen van Ryō-kun, een vriend van ons en vaste klant van Shirai-san.  Ryō-kun meldt dat de brandweer Shirai-san sommeert tot de aanleg van een wettelijk verplichte sprinklerinstallatie vóór 31 maart van dat jaar. Een eerdere oekaze van dezelfde strekking negeerde hij maar nu lijkt het menens. Zo’n brandbeveiliging betekent ‘n gigantische investering. Dat ziet de houthandelaar niet zitten. Zijn enige optie: de hele houtvoorraad verkopen. Op dat moment staan wij – tegelijk met Ryō-kun en z’n maten –  bij Shirai-san op de stoep, niet om hem van z’n handel af te helpen, maar uit pure nieuwsgierigheid.

Een dubbele loods met toegevoegde overkappingen, allemaal barstensvol hout. Twee verdiepingen hoog. Een oerwoud van liggende en rechtopstaande balken, planken en latten. Een giga verzameling hout van allerlei soorten, maten en diktes. Het geheel doet denken aan een uit z’n voegen gebarsten antiquariaat. Shirai-san weet er feilloos de weg en trekt tevoorschijn wat de klant zoekt. Soms betekent dat verplaatsing van hele stapels of bussels, handmatig dan wel met een elektrisch katrol. Via hangrails in de loods kan Shirai-san boomstammen, balken en alles wat verplaatst of gezaagd moet worden elektrisch vervoeren. Achterin staan indrukwekkende machines uit het pre-digitale tijdperk. Ze werken nog prima dankzij kunstjes die alleen Shirai-san meester is.

Ryō-kun is er niet alleen vaste klant, maar ook kind aan huis. Hij kent Shirai-sans mores en weet de weg. Zo nodigt hij ons en zijn maten uit voor de koffie in het kantoortje naast de loods. Nou ja, kantoor?  Meer ’n rokerig hol met bureau, faxmachine en telefoon. Op de achtergrond een dubbeldeurs safe, gebarricadeerd door stapels paperassen. Een versleten skai leren bank en wat klapstoeltjes rond een oliekachel, waarboven een nutteloze kachelpijp. Een kastje met kopjes, oploskoffie en waterkoker. Tussen muren en plafond een reeks ingelijste, vergeelde certificaten, onderscheidingen, oorkondes of aandenkens, voorzien van indrukwekkende stempels. Daaronder kalenders van verschillende jaren, allerlei memo’s en decoraties. Twee stilstaande klokken. Voor het overige ’n onbeschrijflijke warboel van papier, gereedschap, kabels en kettingen, spuitbussen, dozen en plastic tassen. Een smal paadje om het meubilair te bereiken houdt de betonnen vloer nog net zichtbaar. Opruimen en weggooien is veel Japanners vreemd. Eenzelfde chaos kun je aantreffen in hotelrecepties, gemeentekantoren, winkels en woonhuizen. ’s-werelds beroemdste opruim goeroe is niet voor niks een Japanse ¹.

De excursie maakt indruk en we begrijpen de boodschap: zo veel mogelijk potentiële klanten werven. De renovatie van ons huis is dan ruimschoots achter de rug. Maar als Ryō-kun een paar maanden later en zo’n duizend kilometer verderop een oud huis opknapt sleept hij er karrevrachten hout van Shirai-san heen. Wij laten nog wel een afdakje maken waarvoor we het benodigde hout bij hem kopen, maar die klandizie zet natuurlijk geen zoden aan de dijk. 
Hiroe informeert de aannemer die Arayashiki ² gaat renoveren over de penibele situatie van de houthandel. Als echter blijkt dat Shirai-sans hout nogal prijzig is en planken duurder worden omdat messing en groef nog aangebracht moeten worden, ziet de aannemer er terecht van af. Er hangen geen prijskaartjes aan zijn producten dus Shirai-san slaat er maar een slag naar. Dat ondervinden wij ook. 

Bij een later bezoek ontdekt Hiroe ergens tussen het opgetaste hout twee ‘ranma’, panelen met opengewerkt houtsnijwerk voor boven schuifdeuren tussen twee kamers. Zulke panelen ontbreken in Arayashiki. Hiroe is des te opgetogen over haar vondst omdat het houtsnijwerk ‘bamboe met kwetterende vogels‘ voorstelt. Past perfect bij het bamboebosje dat Arayashiki omringt. Als onze lokale ondernemer Hasaka-san (de maker van deuren en ramen) met verbazing hoort wat we ervoor betaald hebben bekruipt ons het gevoel door Shirai-san bij de neus te zijn genomen.

Toch kan hij op onze sympathie blijven rekenen. Hij wordt wat toeschietelijker met woorden en wekt zelfs de indruk op Hiroe gesteld te zijn. We hebben nauwelijks reden om zijn zaak te bezoeken, maar als dat gebeurt geeft hij ons soms groenten of fruit uit eigen tuin.
 

Afgelopen juni zoeken we een speciale kwaliteit hout voor de ‘irori’ ³ in Arayashiki. ‘Kruip-door-sluip-door’ volgen we Shirai-san in zijn hout-jungle. Hier en daar trekt hij een balk tevoorschijn, mompelt iets over de houtsoort en kijkt of er een gaaf deel uit valt te zagen. De keuze valt uiteindelijk op een stuk bubinga: prachtig, maar kostbaar tropisch hardhout. ‘Fout hout!’ protesteert mijn geweten maar weet dat snel te sussen: de woud-reus is al lang geleden geveld en door nu af te zien van de koop worden noch het regenwoud, noch de handel van Shirai-san gered. Zo gaat tenslotte ook mijn principe voor de bijl…

Die bubinga houdt me nog even bezig. Hoe komt dat Afrikaanse hout in zo’n Japanse negorij terecht en waar komt al dat andere hout vandaan. Gaan er misschien interessante verhalen schuil achter de houtcollectie en de bedrijfsgeschiedenis?
We maken een afspraak om de bubinga te betalen en kondigen aan dat ik Shirai-san bij die gelegenheid graag wat vragen stel. Hij ontvangt ons in zijn kantoortje met koffie. Eerst de zaken: betaling in contanten, handgeschreven kwitanties in drievoud,  evenzovele stempels. Het bureaublad biedt nog net een A4tje vrije ruimte voor deze administratie. Dan steekt hij een sigaret op en ik van wal met een vraag naar de geschiedenis van zijn houthandel. Hiroe tolkt.

Het kan zijn dat ik hem onvoldoende uit zijn tent weet te lokken. In elk geval komen de antwoorden maar moeizaamheid tot stand. Voor jaartallen en feiten neemt hij zijn toevlucht tot de vergeelde oorkondes boven onze hoofden. Ook trekt hij voor dateringen ’n oud jaarboek tevoorschijn van een houthandel-associatie waarvan zijn vader bestuurslid was. Het zoeken en telkens omrekenen van ‘keizerlijke’ jaartellingen ⁴ in die documenten naar ‘onze’ kalender dragen ook niet bij aan een vlot gesprek.

Uit de wirwar aan feiten valt in elk geval het volgende op te maken: zijn vader (1927 – 2010) begint tijdens de wederopbouw (1947) een houtbedrijf en leidt deze onderneming tot Shirai-san junior het in 2008 overneemt. Behalve handelaar is S. senior bestuurslid en aandeelhouder van twee verschillende houthandel-associaties. Hout – ook buitenlands – koopt hij op veilingen. Een partij die hij op de ene veiling scoort, verpatst hij soms op een andere. Senior blijkt een inventieve ondernemer: als in de 70-er jaren de bouw op het platteland inzakt wegens trek naar de steden en goedkoop hout uit het buitenland de markt overspoelt past hij zijn zaken aan. In samenwerking met een houtbewerker in Nara produceert hij duur ‘nephout’ (‘mebokuten’). Ze ‘versnijden’ ’n exclusieve houtsoort in papierdunne vellen, die ze vervolgens op goedkoop triplex plakken. 120 vellen uit 3 cm hout! Kassa! Deze succesvolle en lucratieve business houdt aan tot klanten – jaren later – hogere kwaliteitseisen stellen.

Shirai-san junior komt op zijn 18e in de zaak van zijn vader, waar hij al doende het vak leert. Naast twee part-time medewerkers werken aanvankelijk ook zijn moeder en soms een oom in het familiebedrijf. Daarnaast verbouwt hij rijst en is dus tevens – zoals veel plattelanders – part-time boer.

Alles bij elkaar doemt het beeld op van een man, die levenslang in de schaduw en onder het gezag van zijn vader opereert. Op z’n best deelt hij in de successen van zijn oude heer, op z’n slechtst erft hij een bedrijf waarvan de neergang al is ingezet op het moment dat hij het stokje overneemt. Shirai-san profiteert nog van zijn vaders goodwill, van diens aandelen in de houthandel-associaties, wat vaste klanten en de enorme houtcollectie.

Maar zelf heeft hij geen opvolger, kampt met ernstige gezondheidsproblemen en riskeert elk moment sluiting van zijn zaak wegens ontbreken van een sprinklerinstallatie. Al deze kwesties verklaren misschien de gelaten toon waarop hij spreekt, zijn voorovergebogen houding en introverte blik. Gevraagd naar de toekomst, haalt hij laconiek zijn schouders op en zegt daar niet over na te denken. Dat laatste geloof ik onmiddellijk. Niet nadenken over de toekomst – na ons de zondvloed. Zo’n mentaliteit tref ik vaker aan in Japan. 

Eenmaal weer buiten blik ik nog even richting loods. Sinds ons eerste bezoek is de houtvoorraad met bijna eenderde geslonken. Voor de ingang ligt een partij formidabele boomstammen al decennia in weer en wind weg te rotten. Ooit door zijn vader daar gedeponeerd, nooit meer van zijn plaats gekomen. Tekent dit de dramatische ondergang van een ooit florerende houthandel of symboliseert dit simpelweg de natuurlijke loop der dingen? Voor Shirai-san geen vraag meer: het zal zijn tijd wel duren.
Bij vertrek stop hij ons nog gauw een zak aubergines toe.

^1. Opruim-adviseur en bestseller auteur Mari Kondo (1984); zie verder Wikipedia.
^2. Zie blog bijdrage d.d. 20 september 2022.
^3. Traditionele in de vloer verzonken stookplaats voor houtskool.
^4. Bij elke troonsbestijging van een nieuwe keizer begint een nieuwe jaartelling. 2023 is
   bijv. Reiwa 5, het vijfde jaar dat keizer Naruhito op de troon zit. Deze jaartelling wordt
   m.n. door overheden gehanteerd. Shirai-san is geboren in Showa 24 (1949).

Onlangs maakten we twee bijeenkomsten mee, een óver kinderen en een mét kinderen. In ons dagelijks leven zien of horen we die jongste generatie amper. Alleen wanneer  bezoekers en vrijwilligers hun kroost meebrengen of als kinderen op het nabij gelegen schoolplein sporten en spelen. Ooit gebouwd voor 250 leerlingen telt onze basisschool er momenteel niet meer dan 19. Het dorp is nagenoeg kinderloos.

We zijn uitgenodigd door Kitamori-kun voor een lezing bij hem thuis in Uda, een uur rijden bij ons vandaan. Onderwerp: het Japanse onderwijs in vergelijking met dat van Scandinavische landen. De gastheer en zijn vrouw werkten eerder als vrijwilliger aan ons voedselbos en stellen onze aanwezigheid op prijs.

De navigatie dirigeert ons naar een hooggelegen nederzetting met een prachtig panoramisch uitzicht. We parkeren in de schaduw van een overhangende bosrand en gaan te voet verder tot bij een enorme poort. Deze geeft toegang tot een ommuurd terrein en een traditioneel huis, dat wil zeggen een cluster van gebouwen. Zoals gewoon was tot in de jaren 80 wonen er nog steeds drie generaties, waaronder Kitamori-kun en zijn gezin. Overal openstaande ramen en deuren, spelende kinderen, jonge ouders die samen met ons kennelijk het publiek vormen. De meesten kennen elkaar van een gezamenlijk strijd voor het behoud van een lokale school, die opgedoekt dreigt te worden wegens fusieplannen. 

De gastheer begroet ons hartelijk, vinkt de presentielijst af en incasseert 1000 Yen pp. Een ruime woonkamer met kussens op de vloer. De studentikoze inleider (24) installeert zijn powerpoint, terwijl ventilatoren in de hoogste stand voor verkoeling moeten zorgen. Maar hun heen en weer draaiende koppen lijken niet meer dan ‘nee’ te zeggen tegen de hitte die aan alle kanten binnendringt. Gelukkig is er ijskoffie.

Na een korte introductie door Kitamori-kun steekt de inleider van wal. Hij reisde 8 weken door Noord Europa en bezocht er enkele scholen. Hij sprak er met leerkrachten en leerlingen. Ook bezocht hij concentratiekamp Auschwitz. Als een geroutineerde spreker doet hij verslag van zijn ervaringen, afgewisseld met video fragmenten van vraaggesprekken die hij hield. Strekking van het verhaal: het onderwijs in Scandinavië  is in alles tegengesteld aan het Japanse: het gaat uit van de belangstelling en ontwikkeling van het kind, het voedt kinderen op tot zelfstandig denkende mensen, die weet hebben van de geschiedenis, iets leren over maatschappelijke organisaties en weten wat democratie inhoudt. De vrijheid van Deense leerkrachten om het onderwijs naar eigen inzichten in te richten gaat hem een tikkeltje te ver. Voor het overige wonen in Noord Europa de gelukkigste kinderen van de wereld en educatief gezien is het daar een walhalla!

Dan verschuift het zwaartepunt van zijn betoog naar ‘democratie’ en de deelname daaraan. Hoe Zweedse politieke partijen campagnes voeren en hoe de Europese schooljeugd al vroeg oefent in het democratisch handwerk. Allemaal onbestaanbaar in Japan! Tenslotte brengt zijn reis hem naar Auschwitz en filosofeert hij over de verschrikkingen van de nazi-dictatuur.

Na een korte pauze zet iedereen zich in een kring voor een vrije gedachtewisseling, soms overstemd door het geluid van de spelende kinderen. Hiroe neemt het voortouw:  in het louter klaarstomen van leerlingen voor toelatingsexamens (van junior en senior high-school tot universiteit) schuilt het Japanse onderwijsprobleem. De juiste antwoorden van buiten leren gaat boven inzicht verwerven in de leerstof, er gaat meer aandacht naar het aanleren van tips and tricks voor het nemen van de hordes dan het inhoudelijk halen van de eindstreep. Iedereen knikt instemmend behalve de inleider. Die haalde juist motivatie uit het dril-systeem om examenantwoorden van buiten te leren, ook al geeft hij meteen toe dat er van de ingeprente stof weinig is blijven hangen. Al decennia klagen Japanners over hun onderwijs dat gericht is op punten scoren en stevig door de overheid wordt gecontroleerd. Volgzaamheid en discipline staan daarin hoger aangeschreven dan creativiteit en zelfdenkend vermogen, laat staan persoonlijke (talent)ontwikkeling.

Onderweg naar huis vragen we ons af wat het eigenlijke doel van de bijeenkomst en de jeugdige inleider was. Ideeën over verbetering van het Japanse onderwijs hebben we niet gehoord. Waarom dan het Scandinavische onderwijs ten voorbeeld gesteld?
Onze conclusie: de jongeman ambieert een politieke carrière en bekwaamt zich in openbare optredens door met zijn powerpoint stad en land af te reizen. Buitenlands onderwijs staat daarbij garant voor publieke belangstelling. En bovenal…..liever een gewillig oor dan een kritische geest.  

JIZO-BON
Twee dagen later zijn we in de Renjoji-tempel¹ in Nara-stad getuige van Jizo-bon, een Boeddhistisch feest voor kinderen.
Jizo² is ‘beschermheilige’ van kinderen (en reizigers) en je vindt zijn (verweerde) beeldjes overal langs velden en wegen, vaak voorzien van een rood mutsje, slabbetje of schoudermanteltje. In de Renjoji-tempel staat zijn beeltenis rechts van de toegangspoort. De plek is voor de gelegenheid versierd met lantaarns en aan zijn voeten staan offergaven opgesteld evenals een tafeltje met ceremoniële bel en wierook.

Tegen 13.30 uur verzamelen kinderen zich hier met hun (groot)ouders. Het is snikheet en het tentdakje dat hen tegen de brandende zon moet beschermen is te klein, dus deelt Noriko-san paraplu’s uit aan overige gasten. De Boeddhistische priester – haar Nederlandse(!) echtgenoot Jeroen-san – buigt diep en reciteert na het galmen van de bel soetra-passages op een mooie, zangerige toon. De goegemeente vouwt devoot z’n handen waarmee elk individu lijkt op te gaan in één aandachtige gemeenschap. Op een gegeven moment gaat iedereen naar voren om voor Jizo wierook te branden, kinderen voorop. Ook wij buigen, nemen wat korreltjes wierook tussen duim en wijsvinger en strooien dit op de gloeiende houtskool. Na hooguit een kwartier is het gedaan. 

Dan verplaatst het gezelschap zich naar een grote ontvangstruimte met uitzicht op de goed verzorgde tempeltuin. Kinderen vormen (met hun ouders) een kring op de rijststro matten. Ook de priester voegt zich bij hen. Jeroens schoonmoeder, beheerster van de tempel, deelt een reuze kralenketting uit. Elk kind legt de houten kralen in zijn naar boven gerichte handpalmen en omklemt ze met zijn knuistjes. Na een korte instructie gaat de kralensnoer ‘met de klok mee’ rond onder het onophoudelijk reciteren van ‘namu amida butsu’ ³. Op de plek waar begin en eind van de kralensnoer samenkomen zit een grote knoop. Bereikt die jouw handen dan breng je hem naar je voorover gebogen hoofd om het even aan te tikken. Zo gaat de giga ‘rozenkrans’ enkele keren rond.

Na de ‘cirkel-ceremonie’ neemt iedereen plaats voor een projectiescherm. Een beminnelijke heer richt zich rechtstreeks tot de kinderen. ‘Vandaag gaat het over wiskunde’ kondigt hij aan. Wiskunde? Ik verwacht een lesje Boeddha-kunde. Een Japanse ongerijmdheid, of….?
In de Edo-periode (1603-1868) verzorgden ‘terakoya’ oftewel tempelscholen onderwijs aan gewone dorpelingen. Japan dankt aan deze scholen (en die van de adel ) al in de 19e eeuw een verrassend hoge mate van geletterdheid. Misschien is de ‘wiskundeles’ hiervan een overblijfsel.

Hoe dan ook, de kinderen krijgen een sprookjesachtig verhaal te horen. Jizo komt er wel in voor, maar het gaat de meester er vooral om de kinderen een gevoel te geven bij het horen van abstracte getallen. Bijvoorbeeld: 2.500.000 jaar geleden ontstond de mensheid. Om zo’n getal voorstelbaar te maken projecteert hij eerst afgemeten porties rijstkorrels op het scherm: van tientallen naar honderdtallen, naar duizendtallen  enzovoort. Vervolgens houdt hij zijn jeugdig publiek een doosje echte rijstkorrels voor en laat ze raden hoeveel hij er telkens uithaalt. Het gaat duidelijk niet om tellen, laat staan om ‘wiskunde’ maar om het gevoel van een groot getal en de minuscule eenheden waaruit dat bestaat.

 Voordat de aandacht verslapt is de voordracht ten einde. Aansluitend wordt de vloer bedekt met een blauw zeil en iedereen getrakteerd op schijfjes heerlijk frisse watermeloen! Kinderen scharen zich in groepjes rond emmers voor de pitjes en schillen. De felle kleuren van zeil, watermeloen en kleding maken het geheel tot een feestelijke afsluiting van Jizo-bon.

Ondertussen berichten Japanse media geregeld over alarmerend lage geboortecijfers. Jonge mensen gaan liever solo door het leven. Goed betaald werk, fatsoenlijke huisvesting, betaalbare kinderopvang, goed onderwijs èn carrière mogelijkheden voor met name vrouwen ontbreken. De overheid beseft heel goed: ‘geen jeugd, geen toekomst’, maar – denken wij – financiële prikkels alleen genereren nog geen kroostrijke natie.

^{1. De Renjoji-tempel stamt uit de 10e eeuw en bestond oorspronkelijk uit een veel groter tempelcomplex. Het
    bewaart enkele kostbare Boeddhistische kunstschatten, die alleen in de meimaand voor publiek toegankelijk
    zijn. Renjoji volgt de Jodo-Shinshu oftewel Reine-Land traditie van het Japanse Boeddhisme, de weg naar
    verlichting voor ‘het gewone volk’. 
2.} Zie voor uitleg over Jizo:  https://www.katernjapan.nl/jizo-roodkapje-in-japan/
3. ‘namu amida butsu’ betekent letterlijk ‘ik neem mijn toevlucht tot Boeddha Amida’. Amida is de boeddha van het
   oneindige licht en het oneindige leven, die wijsheid en mededogen symboliseert. Voor de volgelingen van het
   Reine Land-boeddhisme is deze aanroep een manier om hun vertrouwen in Amida uit te drukken en zijn hulp te
   vragen om herboren te worden in zijn Zuivere Land, een staat van gelukzaligheid en verlichting.

 

Onlangs las ik een artikel in de NRC over twee Japanse dames, die onafhankelijk van elkaar een boek schreven over hun leven in Nederland ¹. Een van hen, Fumiko Miura,  zegt daarin “wat je hier over Japan hoort komt bijna altijd van Nederlanders.” En dan gaat het – volgens haar – vooral over ‘rare en exotische’ dingen. Het alledaagse leven van gewone Japanners komt nooit aan bod. 

Grappig is te lezen hoe Miura haar moederland in bescherming neemt tegen cliché-beelden over Japan die Nederlanders er op na zouden houden. Hiroe deed destijds hetzelfde.

We wonen nu bijna vijf jaar in Japan, op het platteland weliswaar en geblokkeerd door 3 jaar corona-restricties. Ben geen Japanoloog, maar weet inmiddels wel onderscheid te maken tussen wat ‘authentiek Japans’ is en wat met name de reiswereld voor ‘typisch Japans’ houdt.  Japan is in elk geval alles behalve ‘zen’ of ‘mystiek’. Japanners zijn gewone mensen met dezelfde eigenschappen, ambities en emoties als waar ook ter wereld. Natuurlijk gekleurd en gedrenkt in hun eigen cultureel-historisch sopje. Dat maakt Japan interessant.

Bij gebrek aan taalvaardigheid geef ik mijn ogen meer de kost dan mijn oren. In het besef dat het Westerse ogen zijn probeer ik toch zo onbevangen en open mogelijk waar te nemen. Dingen waarover ik me kan verwonderen en van kan genieten – zelfs zonder ze te begrijpen – komen vanzelf op me af. Zowel kleine alledaagse als grote uitzonderlijke. Zo ontstaat mijn beeld van gewone Japanners en dat geef ik door. Hier twee recente voorbeelden: één aan onze keukentafel en één uit de krant.

OLIFANTENHUID
Een druilerige dinsdag. We zijn nog aan het bijkomen van het voorafgaande weekend, waarin we een lezing, rondleiding en lunch verzorgden voor de Volksuniversiteit Nara. ’s-Ochtends vroeg kondigt Nishikawa-kun aan rond 10.00 uur even ‘langs te komen’ met speciale ‘okashi’ (versnapering). Nog voor hij verschijnt rijdt Naoko in haar knalgele autootje langs juist op het moment dat Hiroe bij de poort staat. Ze is op weg naar een bepaalde bestemming, maar stapt toch uit en volgt Hiroe naar binnen voor een kopje thee. Klokslag 10.00 uur schuift Nishikawa-kun aan. Beide zijn voedselbos-vrijwilliger, derhalve geen vreemden voor ons of elkaar. Onze relatie met vrijwilligers is open en vriendelijk, maar toch anders dan met mensen die we tot onze vriendenkring rekenen. 

We drinken samen thee en genieten van de ‘okashi’ die Nishikawa-kun en ook Naoko meebrachten ². Het gesprek gaat wel over het voedselbos maar grotendeels over ‘koetjes en kalfjes’. Na een uur hou ik het voor gezien en verdwijn. Hiroe en Naoko staan garant voor een onderhoudende conversatie. Nishikawa-kun is volgend, luistert, lacht en beaamt hooguit wat anderen te berde brengen. Elke noodzaak ontbreekt aan het gesprek dat maar voortkabbelt, van de hak op de tak. Met de waterkoker op tafel vult ieder zelf z’n theekopje bij. De klok tikt uren weg, zelfs het indringende geluid van de dorpssirene om 12.00 en 15.00 uur is geen signaal voor de bezoekers. Gezelligheid kent geen tijd. Rond lunchtijd vraagt Hiroe zich af wat te doen. Zelf valt ze bijna flauw, maar kan zich geen hap veroorloven zonder de gasten ook iets aan te bieden. Haar verontschuldiging dat ze niet meer dan een kommetje rijst voor kan schotelen blijkt geen hint die de gasten op het idee brengt maar eens op te stappen. In tegendeel. Ze laten zich de sobere maaltijd smaken en blijven ook daarna rustig zitten. In de loop van de middag – zo vertelt Hiroe me later – kijkt ze van tijd tot tijd nadrukkelijk op de keukenklok om hardop te melden hoe laat het is. Ook deze hints halen niets uit. Pas als ze dit om 16.00 uur nog eens nadrukkelijk doet pikt Naoko het signaal op. Ze verontschuldigt zich zo veel van Hiroe d’r tijd in beslag te hebben genomen en vertrekt. Zo niet Nishikawa-kun, die niets (meer) te vertellen heeft. Nog eens twee uur zit Hiroe met hem alleen opgescheept. Uitgeput van de inspanning om de godganse dag de gastvrouw uit te hangen voor zo’n onbestemd en onbegrensd bezoek valt ze als een blok in slaap.

Het is schering en inslag dat onze bezoekers de ‘weg naar de uitgang’ maar moeilijk vinden, maar wat die dag gebeurt slaat alles. Het karakter van een ‘open huis’, de warmte van een huiskamer, het gewillig oor van Hiroe, d’r gastvrijheid en brede interesses hebben aantrekkingskracht. Zo werkt dat in elk land en cultuur. Meestal kan de gastvrouw/heer dan aangeven wanneer het tijd is om te vertrekken als de gasten zelf geen initiatief nemen. Maar in Japan moet je aanvoelen wanneer het tijd is om op te stappen en weerstand te bieden aan de gezelligheid. En vrijwel iedereen verstaat die kunst. Naoko en Nishikawa-kun kennelijk niet en dat is heel uitzonderlijk. 

Hiroe hield zich aan de code om ongemak of wrevel bij haar gasten te vermijden ten koste van d’r eigen conditie. Waarmee ik maar wil zeggen:  Japanners is niets menselijks vreemd, zelfs geen olifantenhuid. 

LAAT JE WITTE PARELS ZIEN kopt een serieus post-pandemie artikel in The Japan Times ³ van half maart. Ondertitel: ‘Glimlach-trainingen zitten in de lift nu mondmaskers af gaan’. 

Aan het woord komen twee coaches die elk een organisatie runnen voor ‘smile trainingen’ ^4.. Gevarieerd aanbod voor individuen en groepen, voor sollicitanten en daters, voor politici en managers, voor afdelingen uit onderwijs, bedrijfsleven, overheid en gezondheidszorg. Cursussen kennen verschillende niveaus (en prijzen) en worden – bij goed gevolg – afgesloten met een (duur) examen. Tenslotte zijn er smile- competities en zelfs een heuse ‘Grand Prix’.

Japanners worden van jongs af aan getraind hun sociale gezicht in de plooi te houden. Thuis kunnen ze zich laten gaan. Ze hebben er zelfs namen voor: ‘tatemae’, het formele gezicht voor de buitenwacht en ‘honne’ het persoonlijke gezicht dat echte gevoelens toont in privé omstandigheden . 

Een groot deel van je leven slijt je in de maatschappelijke arena, dus zó gek is zo’n smile-training nog niet. Opgekrulde mondhoeken kunnen net het verschil maken bij een sollicitatie, een date, TV-optreden, aldus een van de trainers in het artikel. Wie na een lange thuiswerk periode weer op kantoor verschijnt gaat misschien nog even voor de spiegel staan om zijn/haar ‘tatamae’ te controleren. Drie jaar lang je ondergezicht achter een stoffen masker verbergen doet de spieren verslappen die je mond in de plus-stand zetten. Dus geeft de coach haar cursisten een rietje om tussen hun voortanden te klemmen. Mondhoeken gaan er vanzelf van omhoog. 

Moest er aanvankelijk een beetje om lachen, maar realiseer me dat zo’n onderwerp binnen de Japanse context minder vreemd is dan in eerste instantie lijkt. Om het zelfvertrouwen op te krikken doe je in Nederland een assertiviteitstraining, in Japan een smile-cursus. Daarachter steekt een wereld van cultureel bepaald verschil.

Is dit nu een bevestiging van die ‘rare en exotische’ dingen? Zijn deelnemers aan zo’n smile-training soms geen ‘gewone’ Japanners?

TOT SLOT
Miura d’r pen-genoot, Aki Watano, voorziet haar boek van de titel ‘Boerenkool met stokjes’. De titel herinnert me onmiddellijk aan mijn allereerste Tokyo-bezoek. Najaar 1988. Ik word door mijn gastheer Sunohara uitgenodigd voor een etentje. Hij troont me mee naar een onvervalste Bierstube. Eenmaal binnen verlies ik elk besef in Japan te vertoeven door het Beierse interieur en muziek, reuze bierpullen en serveersters in dirndle. Dat laatste overigens meelijwekkend komisch: frêle Japanse meisjes ingesnoerd in een folkloristisch tenue, waarin doorgaans rondborstige en struise dames gekleed gaan. Hun geveterde topjes zweven bij ontstentenis van enige borstwelving wat doelloos rond hun borstkas. Naast een mega-pul bier krijg ik een enorm bord Sauerkraut mit Wurst voorgeschoteld. Bestek: eetstokjes! Zuurkool en vette worst met stokjes! Een overrompelende kennismaking met Japan!

Sushi hebben inmiddels de Westerse wereld veroverd maar ik zou niet graag buitenlanders de kost willen geven die deze verfijnde hapjes simpelweg met mes en vork naar binnen werken ⁵, het omgekeerde dus van stamp met stokjes. Zo’n ‘barbaars’ gedrag ontgaat geen enkele Japanner. Ze laten het alleen nóóit merken, dankzij hun ‘tatemae’.

 

^1. Fumiko Miura, Polderjapanner. Van Oorschot. Januari 2023  en Aki Watano, Boerenkool met stokjes – opgroeien tussen twee     
   culturen. Uitg. Brandt.  Maart 2023.
^2.Japanners brengen altijd iets (lekkers) mee als ze bij iemand op bezoek komen. Zo’n ‘omiyage’ ( presentje) koop je vaak mooi
   verpakt. Bij een teveel aan ‘omiyage’ kun je die op jouw beurt weer aan iemand anders geven, zoals Nishikawa-kun deed.
   Verpakking nog puntgaaf en inhoud niet over de datum.
^3. ”Bring out the pearly whites – Smile training sees uptick as masks start to come off”  door Anika Osaki. The Japan Times. 15 maart
   2023.  Link gehele artikel: https://japantimes.pressreader.com/article/281487870578033
^4. Website link voor één van de twee smile-organisaties: https://egaoiku.com/
^5. zie https://www.rtlnieuws.nl/lifestyle/eten/artikel/5318508/de-vijf-spelregels-van-sushi-eten. Volgens dit artikel eten twee op de vijf
  Nederlanders sushi met mes en vork.

 

 

 

 

 

 

Japanners zijn van oudsher leer-en nieuwsgierig. De meeste Europeanen konden lezen noch schrijven toen Japan al een hoge graad van geletterdheid bezat. Gedurende de Tokugawa periode (1603 – 1867) ontvingen kinderen (7 – 15 Jaar) tot in ver afgelegen bergdorpjes al onderwijs op Samoerai scholen en in Boeddhistische tempels. 

Die lange onderwijs traditie werkt door tot de dag van vandaag. Diepgaand of oppervlakkig, Japanners zoeken in veel vrije tijdsbesteding een educatief tintje. Vrijwilligers die aan ons voedselbos werken doen dat mede omdat ze er ‘iets van op kunnen steken’. 

Veel Japanners zijn ook gek op ‘workshops’ waarbij deelnemers tegen betaling na ampele instructie al werkend leren. Zelf ben ik er sceptisch over: wat je leert staat vaak niet in verhouding tot de hoeveelheid en kwaliteit van het werk. Zo organiseerden we twee jaar geleden een workshop ‘grondverbetering’. Geen doorslaand succes: de (goed betaalde) instructeur maakte zich er te makkelijk van af. Terwijl de deelnemers keihard werkten bleef het beloofde resultaat uit. Daarvoor nam de instructeur geen verantwoordelijkheid. Had het druk met volgende workshops….en wat de deelnemers wijzer zijn geworden is mij een vraag.

Ons voedselbos is bedoeld als instructiebos en dient als voorbeeld van duurzaamheid en ecologische voedselproductie. Een traag, maar gestaag proces. We zijn niettemin blij met elke nieuwsgierige bezoeker en vertellen er graag over.

Als Marylin, cursusleider van de Volksuniversiteit Nara, ons vraagt een lezing voor een groep deelnemers te verzorgen reageren we meteen positief. 

Het maximum aantal deelnemers stellen we aanvankelijk op 15, maar verhogen dat tot 20 als we horen dat er meer dan 50 gegadigden zijn. Voor een bescheiden bijdrage krijgen ze – op locatie – thee, een lezing, excursie en een eenvoudige lunch. Marylin zorgt voor een draaiboek en de publiciteit. Wij zetten een powerpoint presentatie in elkaar en Hiroe stelt een lunchmenu samen met ‘wilde’ ingrediënten uit de directe omgeving van ons huis. Ze wil de gerechtjes bovendien serveren op een traditionele manier: op lakwerk trays en in dito kommetjes. Haar keuze voor dit gebruiksgoed – verzameld uit achtergelaten inboedels – is niet alleen ’n esthetische, maar dient tevens als statement over kwaliteit en duurzaamheid.

Zaterdag 22 april. Miki-chan en Saemi-chan zijn vrijdagavond al gekomen om Hiroe te assisteren. Die heeft alles dan al voorbereid en gekookt, onder andere rijst met ‘itadori’ (Japanse duizendknoop). Zij hoeven alleen te assembleren en te serveren. 

We maken van twee kamers één grote ruimte door de schuifdeuren ertussen weg te halen en richten die in met projectieapparatuur en zitkussens op de vloer.

Marylin komt met twee assistenten om de deelnemers te op te vangen en de administratie te doen. Iedereen is op tijd en alles verloopt ‘volgens het boekje’.

Welkomst-thee met Nara-specialiteit, onderwijl een voorstel-ronde. Veel deelnemers blijken geïnteresseerd in natuurvoeding en traditionele ‘satoyama’ (bergachtige streken waar het rijstmenu aangevuld wordt met voedsel uit omringende bossen).

Dan vertelt Hiroe ons verhaal, geïllustreerd met beelden van ons voedselbos-in-wording.

Marylin houdt de tijd scherp in de gaten en tikt af voor de aanvang van de excursie. Het is heerlijk lenteweer. We nemen het gezelschap mee naar het ‘zonnepaviljoen’. Daar vertellen we over onze poging om qua energie ‘off grid’ te raken.

Via de oude boomgaard en de tuin wandelen we door het voedselbos-in-spe. Ondertussen wijst Hiroe op allerlei eetbare planten, waarover ze het in de lezing had. Tevoren op het scherm getoonde planten zien, voelen en ruiken ze nu in het echt: varenscheuten, morilles, Japanse duizendknoop, bamboescheuten enzovoort. We volgen het paadje door voedsel- en bamboebosje om even stil te staan bij ‘Arayashiki’. De aannemer is binnen nog volop aan het werk, dus vertelt Hiroe op het voorterrein over onze plannen met dit huis. Over de verharde weg keren we terug en staan even stil op een hoge plek vanwaar we een pracht uitzicht hebben op het voedselbos terrein en een van de pas gegraven vijvers.

Tijdens de excursie hebben Miki en Saemi de ruimte voor de lunch klaargemaakt. Voor elk zitkussen staat een lakwerk tray met een kommetje itadori-rijst en een schoteltje gekookte bamboescheut. Een heldere soep met geurige blaadjes ‘mitsuba’ en ‘sancho’ wordt eraan toegevoegd. Mensen genieten ervan.

Vertrektijd van de streekbus bepaalt het einde aan de bijeenkomst, ook voor degenen die met eigen vervoer komen. Iedereen krijgt het verzoek een enquête in te vullen over deze dag.  Maar bij het afscheid vliegen de complimenten ons al om de oren. Vooral van Marylin, die uiterst tevreden is over de inhoud en verloop van de dag.

Een week later komt ze even napraten en de uitslag van de vragenlijst te melden: overwegend positief. De enquete geeft meteen zicht op leeftijdsopbouw en herkomst van de deelnemers. Het merendeel blijkt tussen de dertig en vijftig en afkomstig uit Nara-stad, een enkeling uit de naburige provincies Kyoto en Osaka.

Voor Hiroe en mij een signaal dat er belangstelling is voor duurzaamheid en leven op het platteland. Een tweede bijeenkomst staat al gepland voor eind mei.

Wereldwijd springen alle digitale uurwerken klokslag 00 uur over van 2022 naar ’23.   Automatisch, geruisloos en gelijktijdig per tijdszone. Zegening van de ICT. Je staat er niet meer bij stil.

2023: jaar van de haas. Zijn afbeelding siert tal van nieuwjaarskaarten. Een verwijzing naar de vroegere, maar nog lang niet vergeten Chinees-Japanse maankalender en astrologie¹⁾.
Officiële instanties in Japan hanteren nog altijd nengo, de jaartelling gebaseerd op het tijdperk dat een keizer op de troon zit. We zijn nu aangeland bij Reiwa 5. 

De maankalender, de nengo en ‘onze’ gregoriaanse kalander naast elkaar: Japanners gooien niets zomaar over boord, ze voegen telkens iets nieuws toe.

Endo- en Yoda-kun²⁾ tipten ons over het maken en aanbrengen van een nieuwe shimenawa bij de Togakushi schrijn³⁾ in het naburige Minaminosho op 25 december vanaf 10 uur ‘s-ochtends.

De shimenawa is een gevlochten streng, die naar Shintoïstiche gewoonte aangebracht wordt bij heiligdommen, huisaltaren, bezielde bronnen, bomen, rotsen, watervallen enzovoort. Je komt ze overal tegen in Japan.Tegen nieuwjaarsdag sieren ze ook dikwijls de voordeur of poort van particuliere huizen. De shimenawa is een barrière tegen alle kwaad, slechte invloeden en negativiteit, het vormt de grens tussen zuiver en onzuiver. Ze bestaan in allerlei vormen en maten⁴⁾ maar meest voorkomend zijn de in elkaar gedraaide en horizontaal aangebrachte strengen of bundels, slechts versierd met een paar ‘shides’ (zigzag gevouwen witte vellen papier). Ze worden nu veelal gemaakt van kleefrijst-stro, vroeger van hennep of van makomo-blad, een moerasplant waarvan een deel eetbaar is

Stenen lantaarns aan weerszijden van de smalle weg duiden op de schrijn verderop, aan het zicht onttrokken door bomen. Twee eeuwenoude ceders van ontzagwekkende omvang vormen een poort naar het heiligdom. Passage van deze reuzen brengt je meteen in een ‘gewijde’ sfeer. De schrijn zelf staat aan de voet van de helling. Verscholen in het groen steken fel oranje gebouwtjes scherp af tegen hun donkere omgeving. Een paar mensen vegen het terrein schoon en verbranden blad en snoeisel. Rein- en zuiverheid spelen – net als bij andere religies – in het Shintoïsme een belangrijke rol.

In een soort ‘clubhuis’ tegenover de schrijn zijn een tiental mannen in de weer om een nieuwe shimenawa te maken. Een flinke klus want het vlechtwerk dient als een gordijn tussen de twee reuze ceders. Gezeten rond een berg kleefrijst-stro draaien ze strengen in elkaar. Individueel, getweeën of zelfs gevieren als de omvang meer handen vereist. Er wordt nauwelijks gesproken. De saamhorige en toegewijde sfeer waarin de werkzaamheden plaatsvinden zijn een toonbeeld van vredelievendheid. Een authentieker vredesboodschap kunnen paus of koning zich nauwelijks voorstellen, bedenk ik. Het is Eerste Kerstdag en mijn christelijke roots spreken.

Twee uur later zit de shimenawa in elkaar en wordt via het raam naar buiten gehesen. Het  dikke horizontale bovendeel krijgt een reeks sides, die er met bamboestokjes ingestoken worden. Het hangende deel wordt gedecoreerd met takjes groen van drie verschillende planten. De enigszins ruige afwerking van het ‘gordijn’ is duidelijk ondergeschikt aan zijn doel: alle boosaardigheid en slechte invloeden buiten de schrijn houden. Met vereende krachten hangen enkele mannen de shimenawa tussen de ceders. Een week later – op nieuwjaarsdag – begeven dorpelingen zich via dit scherm naar de schrijn om zich – gezuiverd en wel – tot de goden te richten.

Shimenawa’s kun je kant en klaar kopen, al dan niet van kunststof gemaakt. Aardiger is er zelf een te maken en nòg aardiger is om dat samen met anderen te doen. Een week voor de collectieve actie bij de schrijn, verzamelen de A.Un.Haus-vrijwilligers zich bij ons. Zo’n 25 mensen die in de afgelopen jaren gewerkt hebben aan voedsel- en bamboebos of aan het herstel en onderhoud van wandelwegen. 

Het vriest en er staat een ijzige wind. Met twee hibatchi (houtskoolvuur in keramische pot) verwarmen we de kamers waar een berg makomo-blad klaarligt om shimenawa van te maken. Het lange smalle loof, afkomstig van Yoda-kun z’n moeraslandje, heb ik afgelopen herfst in kleine bundels te drogen gehangen. Hiroe, die enige ervaring heeft in het maken van shimenawa geeft instructies. Een echtpaar dat hoorde van deze dag en graag mee wilde doen beweegt zich wat onwennig in het gezelschap. Sommige vrijwilligers hebben we lang tijd niet gezien. Tegen lunchtijd arriveert een groepje ‘weg-werkers’, dat die ochtend nog een stukje voetpad heeft schoongemaakt.

De lunchtafel is gevuld met allerlei groenten- en rijstgerechten. Een dampende schotel oden⁵⁾ verspreidt zijn geur door de keuken. Kinderen popelen om aan te vallen en pikken alvast iets met hun vingers. Het is een ‘lopend buffet’, sommigen melden zich meerdere keren. Hiroe kent hun eetlust en vult geregeld schotels aan. Enkele opgeschoten knullen beschikken over een bodemloze maag, zo lijkt.

In de loop van de middag toont de een na de ander zijn min of meer geslaagde shimenawa. De concentratie op het vlechtwerk verdwijnt van lieverlee om over te gaan in een ontspannen rendez-vous. Als een van de deelnemers zijn gitaar pakt en gaat zingen is de feeststemming compleet. Mensen deinen mee, Hiroe danst achter het aanrecht. Nootjes en drank komen op tafel, ons zelfgebrouwen bier bruist in de glazen.

Japanse traditie wil dat je tegen het eind van het jaar ‘schoon schip maakt’, openstaande rekeningen betaalt, beloftes inlost, rommel opruimt en schoonmaakt. Je brengt je shimenawa aan bij voordeur of poort om al het lelijke, kwade en onzuivere buiten de deur te houden. Onze shimenawa-dag zou je kunnen zien als het inlossen van dankbaarheid die wij onze vrijwilligers schuldig zijn. We beginnen 2023 dus met een schone lei.

Nieuwjaar. Om middernacht is het hier muisstil en aarde-donker. Boeddhistische tempels liggen te ver weg om de traditionele 108 slagen op een tempelbel te horen.

In culinair opzicht kent Japan allerlei tradities. Zo eten we op oudjaarsavond soba, een noedel-gerecht, gemaakt van boekweit. Je doopt het even in een hartig sausje en ‘slurpt’ het naar binnen. Waar slurpen in Nederland indruist tegen de etiquette geldt het hier als een compliment richting kok of keuken. Ben er inmiddels bedreven in.

Het feestelijke nieuwjaarsontbijt bestaat uit een keur aan gerechtjes. Hiroe maakt er dit jaar extra werk van. Essentieel zijn de mochi, een bolletje of blokje rijstpaté dat geroosterd wordt en vervolgens in een soepje gedompeld. Het is een kleverige, elastische substantie die enige vaardigheid vereist om zonder knoeiboel met eetstokjes naar binnen te werken. Ik verkies een boven houtskool geroosterde mochi met een druppel soja-saus en gevouwen in een blaadje zeewier boven die soep-mochi. We genieten de eerste dagen van januari geregeld van zulke rijst-paté nu we de hibatchi semi-permanent naar de keuken hebben verhuisd. Behalve voor het roosteren van de mochi biedt het houtskoolvuur ’t comfort van extra warmte.

Op Nieuwjaarsdag bezoeken mensen tempels, schrijnen en familie. Het is de enige dag van het jaar waarop de BV Japan gesloten is, inclusief de horeca. Ook wij gaan ‘ter bedevaart’ en wandelen richting dorps-schrijn, maar stuiten – vlakbij het heiligdom – op een wegversperring tussen de rijstvelden. Dan maar ter plekke het gebruikelijke ritueel: een diepe buiging richting schrijn en twee keer in de handen klappen. Goden zijn in het oorspronkelijke Shinto immers dakloos en kunnen in elke grasspriet huizen. Met die geruststellende gedachte keren we huiswaarts.

Tot 1950 kenden Japanners geen individuele verjaardag. Bij je geboorte was je meteen al 1 jaar oud ongeacht de datum waarop de bevalling had plaatsgevonden. Op 1 januari werd iedereen collectief één jaar ouder. Bijvoorbeeld: op 29 december geboren, werd een baby op 1 januari 2 jaar! Dat schiet op.
De (Amerikaanse) introductie van een individuele happy birthday is nooit echt ingeburgerd geraakt. Het spoort waarschijnlijk niet met de collectieve inborst van Japanners. Het oude is nagenoeg verdwenen, het nieuwe slaat nog niet aan.

Zeg ‘Japan’ en je ziet in één oogopslag eeuwenoude tradities en ’n hypermoderne leefstijl. Dat is fascinerend en hèt lokaas voor buitenlands toeristen. Maar ergens wringt er iets, iets waar moeilijk een vinger op is te leggen. Ik vermoed dat het te maken heeft met tijd die veranderingen of ontwikkelingen nodig hebben om vanzelfsprekend te worden. Soms hoor ik hier mensen zeggen ‘we staan nog met één been in het Edo-tijdperk⁶⁾ en het andere in de 21ste eeuw’. De shimenawa overbrugt die perioden vooralsnog. De klok terugdraaien zit er niet in.

1.Zie: Willem van Gulik, Stephen Addiss, Louise de Blécourt, Jon de Jong, The Magnificent Twelve – on theTheme
of the Zodiac. Primavera Pers, Leiden 2022.  p.43 – 49 en p. 117 – 121.
2. Vrijwillige herstellers van oude voetwegen. Zie blog-archief d.d. 15 juni 2022 ‘Pelgrimspad met een luchtje’
^{3. De Togakushi Shinto schrijn van Minaminosho is een ‘filiaal’ van de Togakushi hoofd-schrijn in ons dorp
    Sugawacho; beide zijn gewijd aan de god van de rijst.} 
4. Zie Google-afbeeldingen.
5. Eénpansgerecht bestaande uit een krachtige bouillon met daarin o.a. verschillende (Japanse) groenten,
viscakes, kombu en eieren.
6. De Edo-periode duurde van 1603 tot 1868. Het is de tijd dat de Tokugawa clan in feite over Japan heerste en
het land afsloot van de buitenwereld. Alleen Nederlandse handelslieden hadden – onder voorwaarden – toegang.