Een duivel met Pinoccio-neus. Hij/zij figureert in de O-matsuri, een jaarlijkse optocht van de Shinto-schrijn in ons dorp naar een plek 200 meter verderop en weer terug. Wat verbeeldt deze olijke satan in de half-religieuze processie? Niemand kan ’t mij vertellen. De betekenis van de gehele manifestatie blijft zelfs vrij duister. Steevast luidt het antwoord: “Het is traditie”. En op de vraag waarom alleen mannen deelnemen krijg ik te horen: “Mannen zijn zonen van de Shinto-schrijn”.
Zowel dit als vorig jaar oktober neem ik deel aan de O-matsuri, half op uitnodiging en half omdat ik mijn diensten aanbied. Een jaar geleden zijn we toevallig in Sugawacho. Deelname is dan een mooie kans om alvast kennis te maken met dorpelingen en hun traditie. Van hun kant wordt dat ook op prijs gesteld: het betekent extra mankracht bij het torsen van de draagkoets. En natuurlijk nieuwsgierigheid: wie is de ‘gai-jin’ (buitenlander) die in het dorp komt wonen? Onze buurvrouw en haar dochters – zo horen we later – staan langs de route enkel om mij te monsteren.
Meedoen met zo’n optocht is aardig, leuk is vooral het etentje na afloop in het dorpshuis. De O-matsuri is een exclusieve mannenaangelegenheid. Hiroe is de enige vrouw aan de feestdis. Nu al voor de tweede keer. Doorbreekt ze zo een traditie omdat ze ‘haar mannetje’ weet te staan ten overstaan van de dorpsverenging? Ze heeft het bestuur ervan getart met een kritische opstelling ten aanzien van het glasvezelkabelcontract (zie blog ‘Hotspot’) en het lidmaatschap van de dorpsvereniging. In elk geval brengt haar/onze opstelling iets teweeg: ongemak bij de voorzitter en vicevoorzitter, verdeeldheid onder de leden en ‘talk of the town’. We willen graag met alles meedoen en ervoor betalen. Dus ook een jaarlijkse contributie voor verenigingslidmaatschap. Maar helaas, zonder betaling van – in onze ogen grof – entreegeld geen lidmaatschap. Op advies van het ‘wijkhoofd’ doneren we een krat bier met duidelijk onze namen erop vlak voor aanvang van de O-matsuri. De overrompelde voorzitter kan niet anders dan ons danken en uitnodigen deel te nemen aan het festijn. En zo zet ik mijn schouder ook dit jaar weer onder de draagkoets en zitten we we beiden weer aan het eet- en drinkgelag ter afsluiting. Van enige wrevel of ongemak is niets meer te merken. Integendeel, de vicevoorzitter schenkt met alle plezier nog eens bij.
Behalve sociale verwikkelingen die aan zo’n dorpstraditie kleven interesseren mij vooral achtergrond en betekenis van de O-matsuri zelf. Met behulp van Hiroe probeer ik daarom toch enigszins boven water te krijgen wat dit feest nu inhoudt en waar het vandaan komt.
Oorspronkelijk is het een religieuze activiteit, waarbij de dorpelingen de zegen over een goeie rijstoogst afsmeken. Dat gebeurt altijd op een vaste dag in oktober, dus voordat de sikkels gaan maaien. Echter, de klimaatverandering zorgt ervoor dat de rijst tegenwoordig veel vroeger oogstrijp is. De akkers liggen er al kaal en geschoren bij als de O-matsuri plaatsvindt. Mooi, zou je zeggen, dan bedank je de goden toch voor het binnengehaalde gewas. Nee, men blijft de traditie trouw en smeekt nog steeds om een overvloedige oogst. Het klimaat mag dan veranderen, de traditie niet. Niemand die erom maalt.
Aan het eind van de processie voert de Shinto-priester omringd door functionarissen in alle ernst een ritueel uit en bidt tot de goden. Het merendeel van de processiedeelnemers kijkt er niet naar om maar rust uit, genietend van zon, een appel of sigaretje. Eenmaal op de terugweg naar de Schrijn heerst er een stemming van ‘zo, dit hebben we ook weer gehad’.
‘Getuigt de ernst van de Shinto-priester dan niet van spirituele diepgang?’ zo vraag ik me af. Hij maakt diepe buigingen, voert heel precies rituelen uit en richt zich met devotie tot de goden. Het antwoord is even verbazingwekkend als – na onderzoek – begrijpelijk: het is niet wat het lijkt, het is een fraaie, maar lege vertoning. Een toneelstukje. Met aandacht opgevoerd.
Die leegte – zo leer ik – kent een historie, een geschiedenis die inmiddels traditie is geworden. Zoiets als Sinterklaas of de Kerstman in het Westen.
Tot de tweede helft van de 19e eeuw is Japan een feodale staat, geregeerd door een militaire machthebber, de Shogun. De Keizer is niet meer dan een nationaal – Shintoistisch – symbool, zijnde een afstammeling van zonnegodin Amaterasu.
Amerika dwingt Japan – toen al – met kanonnengeweld tot openstelling van zijn land voor handelsbetrekkingen. Het toch al verzwakte Shogunaat valt echter door oppositie van binnenuit. Uit angst voor kolonisatie door Westerse mogendheden kiest het nieuwe Meiji-regiem voor een sprong voorwaarts: naar model van landen als Duitsland en vooral Engeland schakelt Japan in enkele decennia om naar een moderne ‘Westerse’ maatschappij. In elk opzicht kopieert Japan het Westen: inclusief onderwijs en politiek systeem. Naar voorbeeld van de Anglicaanse kerk onder leiding van Her Majesty the Queen wordt Shintoïsme onder de bescherming van de goddelijke keizer tot nationale godsdienst van Japan verheven. Het alom verspreide Boeddhisme dat tot dan vreedzaam naast en samen met Shintoïsme bestaat wordt gediskwalificeerd. Tempels worden afgebroken en kloosters gesloten. Een ‘echte Japanner’ is een nationalist en Shintoïst. Inschikkelijk en pragmatisch als ze zijn wordt de Tempel voor de Schrijn, de Boeddha voor de Amaterasu en de parafernalia van de Boeddhistische voorganger gewisseld met die van de Shintoïstische priester.
Zo ook in het Todai-ji tempelcomplex in Nara – in die tijd een soort Boeddhistisch ‘Vaticaan’ – waar Sugawacho onder valt. Met name kinderen van de hoge adel uit Kyoto worden hier opgeleid tot Boeddhistisch monnik of priester. Bij de verheffing van Shintoïsme tot staatsgodsdienst wisselen ook zij van gewaad, tekst en rituelen en gaan de talloze Schrijnen bedienen die dan om priesters verlegen zitten. Opportunisme wint het van principes. Vorm gaat voor de inhoud.
Zo valt iets van de onverschilligheid en inhoudelijke desinteresse te verklaren die ik aantref bij de O-matsuri in ons dorp. De ooit ‘opgelegde’ Shintoïstische vorm heeft de inhoud naar de achtergrond verdrongen. De voortgezette traditie behoudt zijn betekenis slechts voor de sociale betrekkingen in de dorpsgemeenschap.
Zelf gepokt en gemazeld in een religieuze traditie (van het katholicisme) heb ik de transformatie naar secularisme ondergaan. Gelukkig zonder dwang van buitenaf. Wellicht had ik van de O-matsuri niet zoveel diepzinnigheid moeten verwachten en het moeten bekijken als een puur folkloristische optocht , zoals de ‘Bloedprocessies’ in het Brabantse Boxtel of het Belgische Brugge. Japan is minstens zo seculier als het Westen, het lijkt alleen niet zo.