Categorie: 2018

We wonen nu bijna een half jaar in Japan. Over leven op het platteland en in een dorpsgemeenschap hadden we ons tevoren niet al te druk gemaakt. Hiroe legt makkelijk contacten en ik weet me – als taalarme buitenlander – genoeg aan te passen. Op het juiste moment het juiste Japanse woord of zinnetje en het ijs is gebroken. Tot nu toe hebben we dan ook weinig moeite met het leren kennen van mensen uit de omgeving. Ze zijn open, eerder nieuwsgierig dan wantrouwig en een eerste kennismaking kan meteen al de intensiteit van een langdurig contact hebben. Via de een leren we weer een ander en zo vertakt zich het netwerk.

Op deze manier hebben we onder andere Kurumaï-san (75) leren kennen. Hij woont in een naburig dorp, verbouwt zijn eigen groenten en is jager.  Ooit heeft Hiroe samen met hem een wild zwijn gevild, geslacht en de hammen ervan gerookt. Afgelopen september zitten we bij Kurumaï-san in de tuin aan tafel voor een etentje samen met drie vrienden van hem. Allemaal van ongeveer dezelfde leeftijd en op één na afkomstig uit het naastgelegen dorp. Mooie koppen, gehard door werk, getekend door levenservaring, rood van de alcohol. Zware, doorrookte stemmen. Eén van hen heet Wada-san. Lang gewerkt voor de Shinkansen, de hogesnelheidstreinen die door heel Japan razen. Opgeklommen tot de subtop van het bedrijf maar nooit de baas geworden. Sociaal meer getalenteerd dan diplomatiek werd hij er altijd op uitgestuurd om verontschuldigingen en financiële compensatie aan te bieden aan slachtoffers of nabestaanden van bedrijfsongevallen. Hij vertelt zijn verhalen alsof ze gisteren zijn gebeurd. Televisie verbleekt erbij. 

Wada-san is dan ook een geboren acteur: op enige afstand van de tafel dist hij zwaaiend met armen en benen het ene na het andere verhaal op, allemaal ‘uit het leven gegrepen’. Zijn dophoedje danst daarbij op zijn kalende hoofd en zijn bril glijdt voortdurend naar het puntje van zijn neus. Geregeld priemt hij bezwerend een vinger in onze richting om ons van ernst of absurditeit te overtuigen. De inhoud ontgaat mij vrijwel compleet, maar ik vermaak me best met zijn show. Aan eten komen we amper toe, aan drinken des te meer. Gelukkig onderbreekt hij zijn ‘eenakters’ geregeld om ook anderen het woord te laten of onze eetstokjes in de ‘nabe’ te steken en naar schildpad of groente te vissen. 

Als onze motivatie om in het buitengebied van Nara te gaan wonen ter sprake komt spitst hij zijn oren. Met de nodige zelfspot bekent Wada-san dat hij naar zijn geboortedorp terugkeerde nadat zijn carrière bij de Shinkansen stokte. Hij had het niet echt ‘gemaakt’ in Osaka, symboolstad voor  succesvolle carrières. In plaats van ‘schuilplaats voor loosers’ zien wij in het platteland een schatkamer vol mogelijkheden. Het maakt hem nieuwsgierig. Bij het vertrek vraagt Wada-san ons telefoonnummer, want hij wil graag eens op bezoek komen.

De volgende dag staat hij al op de stoep. Het telefoonnummer was door gemorst bier onleesbaar geworden. Hij komt terug op onze verhuizing naar het platteland. Dat heeft indruk op hem gemaakt, vertelt hij. Dat we willen bijdragen aan de leefbaarheid ervan en ons actief willen inzetten om het buitengebied aantrekkelijk te houden of maken voor jonge mensen is hem uit het hart gegrepen. Hij dringt erop aan hem thuis te bezoeken, zich bij voorbaat verontschuldigend voor zijn oude en krakkemikkige onderkomen. We beloven het. Als hij vertrekt begeleiden we hem tot bij zijn auto, waar hij ons nog gauw een pakket noedels toestopt.

Een week geleden – zaterdag – staat Wada-san weer voor de deur, nu met kaki-vruchten uit Yoshino. Vrolijk en wel. De tijd tussen het vorige en dit bezoek lijkt niet meer dan een adempauze in de verhalenstroom, die onmiddellijk op gang komt zo gauw hij een voet over de drempel zet. We verontschuldigen ons dat we nog geen tegenbezoek hebben gebracht en spreken onmiddellijk af voor de volgende dag, zondag dus.

Yagyu, zijn woonplaats, ligt op 20 minuten rijden van ons huis en valt net als Sugawacho onder Nara-stad. Het dorp genoot ooit landelijke bekendheid vanwege een TV-serie die er werd opgenomen over een machtige landlord en zijn familie. Van de hordes toeristen, die vlak daarna het dorp overspoelden is niets meer over. Te veel en te grote parkeerterreinen liggen er nu verlaten en verwaarloosd bij. Een groot schoolgebouw heeft jaren geleden definitief zijn deuren gesloten.  Plattegronden met bezienswaardigheden zijn verbleekt. Te veel achterstallig onderhoud, te weinig leven. Het mooie dorp heeft zijn glans verloren. 

Wada-san woont tegenover het park waar de landlord zijn kasteel had en waarvan niet meer dan fundamenten resten. Zijn hond en bewakingscamera hebben ons gespot dus komt hij ons tegemoet gelopen. Voeten in V-stand, als het loopje van Charlie Chaplin, alleen minder snel. 

Na een rondje park met vuurrode esdoorns in herfsttooi wandelen we naar beneden om in een shabby restaurantje de lunch te gebruiken. Mevrouw Wada kookt er als vrijwilligster. Een opgewekte man in een blouse van schotse ruit en met hoofddoekje bedient. Wada-san stelt hem uitdrukkelijk aan ons voor. Hiroe ontvangt zijn visitekaartje dat te klein is voor alle functies die hij bekleedt. Eén ervan is adviseur van de gemeente voor toeristische evenementen, maar hij lijkt meer een opbouwwerker die bewoners helpt het platteland leefbaar te houden. In elk geval weet hij veel over de streek en we spreken af elkaar nog eens te treffen.

We kunnen dan niet bevroeden hoe snel en onder welke omstandigheden dat zal zijn. Wada-san leidt ons die middag rond door de buurt waar hij woont. Daarbij ontmoeten Michiko een vriendin van Wada-san, die – kwa expressie – zijn zus kon zijn. Grappige vrouw, klein van stuk en groot van hart, geen blad voor de mond.

Thuis laat hij ons nog een 20 jaar oude video zien over Nederland, gemaakt door een bekende Japanse journalist. Kinderdijk, Leiden, Afsluitdijk, tulpen en Rembrandt van Rhijn in het Rijksmuseum dat nog niet gerestaureerd was.Tegen vieren vertrekken we met de belofte elkaar vaker te bezoeken. Wanneer we op woensdagavond weer eens bij Kurumaï-san aan tafel zitten vertellen we over de voorbije zondagmiddag. Hoe plezierig het was en hoezeer ook Wada-san begaan is met de vitaliteit van zijn dorp.

Vrijdagavond. We zijn net klaar met het avondeten als Kurumaï-san belt: Wada-san is dood. Donderdagochtend. Hartstilstand. Niet te geloven. Kurumaï-san vraagt of we met hem en een van de vrienden die we eerder ontmoetten naar Wada-sans huis komen. We spreken af op de parkeerplaats achter zijn huis om samen binnen te gaan. Ik heb nooit eerder een rouwbezoek afgelegd in Japan, weet niet wat te zeggen of te doen. Ken zijn vrouw amper. Gevieren betreden we het huis en worden in de entree begroet door mevrouw Wada en – tot mijn verrassing – door de ‘opbouwwerker’ en Michiko. De onverwachte aanwezigheid van die laatste twee brengt me lichtelijk in verwarring. Er zijn geen familieleden. Ook geen ernstige of bedroefde gezichten, enkel uitingen van verbazing en ongeloof over het plotse overlijden. Via de keuken brengen ze ons naar een hel verlichte tatamikamer ernaast. Wierookgeur walmt me tegemoet. Wada-san ligt midden in de kamer opgebaard op een futon op de grond. Zijn lichaam is tot zijn hoofd bedekt met een felkleurige plaid en zijn hoofd ligt tussen twee met witte stof overtrokken steunen. Zijn gezicht is afgedekt met een kanten doekje, dat door Michiko eerbiedig wordt weggenomen.

Vredig gezicht zo zonder bril en zonder mimiek. We zitten rondom hem op onze knieën en praten hardop alsof Wada-san zelf nu even zijn mond houdt. Het is vooral Michiko die vertelt over de omstandigheden van zijn overlijden. Na een kwartiertje verhuizen we naar de keuken en scharen ons rond de tafel vol etenswaar en blikjes bier. Er heerst alles behalve een ingetogen stemming. Mevrouw Wada vertelt hoe zij haar man dood aangetroffen heeft, dat er nog een poging tot reanimatie is gedaan door een arts en dat ze bezoek kreeg van vijf politieagenten/rechercheurs, die uitgebreid onderzoek deden in haar huis en haar urenlang ondervroegen.

We doen ons tegoed aan het bier en de snacks. De stemming wordt alsmaar vrolijker. Terwijl mevrouw Wada met nieuwe bezoekers bij haar opgebaarde man verblijft, nemen Michiko en ‘de opbouwwerker’ de honneurs van de gastvrouw waar. In geuren en kleuren vertelt Michiko over de drinkgelagen samen met Wada-san en zijn vrouw, wijzend op een indrukwekkende collectie lege Whiskydozen op schappen langs de keukenwand. Er wordt over van alles gepraat en vrolijk gelachen, je zou haast de aanleiding voor dit gezellige samenzijn vergeten. Op een gegeven moment gaat het over ‘geesten’ en vertelt Michiko dat haar man ooit ’s-nachts een geestesverschijning had waarna hun huis heen en weer bewoog. Ze onderstreept haar woorden met handgebaren.

Tegen tienen stappen we op. We knielen nog even bij Wada-san ten afscheid en vertrekken.

Later hoor ik dat deze manier van afscheid nemen van een overledene niet uitzonderlijk is. Er is zelfs een woord voor: ’tsuya’ (de hele nacht door). Vóór de familie nemen vrienden afscheid en dat doen ze in de ruimte naast die waar de overledene ligt. Luidruchtig, vrolijk en vooral de draak stekend met de dood of zijn geesten. Dat alles onder het genot van lekker eten en veel drank.

Wada-san is niet meer. Het nóg stiller geworden in zijn dorp.

Kyoto is wereldberoemd om zijn cultureel erfgoed: paleizen, tempels, tuinen en schrijnen. Om die reden gespaard voor de napalmbombardementen, waarmee Amerikanen in 1945 tal van Japanse steden in de as leggen. Jaarlijks trekt de stad miljoenen toeristen.

Op een uur reisafstand ligt Nara-stad in het buitengebied waarvan wij wonen. Een relaxte provinciestad, zoiets als Den Bosch. Het is ouder dan Kyoto, was eerder een keizerlijke residentie en is rijker aan historisch erfgoed. Zelfs de meeste Japanners weten dat niet. Toeristen uit Kyoto maken vaak een dagtrip om in Nara twee dingen te bezoeken: de beroemde Todaiji tempel (Unesco Wereld Erfgoed) en het Nara Park met loslopende herten. Buiten die hight-lights treft je ze nauwelijks aan.

Gevolg: relatief weinig overnachtingen en ’s-avonds een uitgestorven stad. Daar ligt het stadsbestuur nu wakker van. Om van het suffe imago af te komen ontwikkelt het momenteel een historisch pretpark op de plek van het vroegere Keizerlijke paleis. Enkele voetbalvelden groot. Dat moet dé trekpleister worden, concurrerend met Kyoto’s Tempels en Tokyo’s Disneyland. Verder komt er in de nabije toekomst een super hogesnelheidstrein-verbinding tussen Tokyo en Osaka, die niet Kyoto, maar Nara aandoet. Handenwrijvend ziet het stadsbestuur de massa’s toeristen binnenstromen en hoort de middenstand z’n kassa’s rinkelen.

Met dit vooruitzicht gaat ook de overnachtingscapaciteit in de lift. Pal tegenover het stadhuis verijst een gigantisch hotel, AirB&B ligt bij de gemeente in bed.

Maar het meest opzienbarende plan is het realiseren van hotelaccommodatie in een leegstaande gevangenis. Daarmee heeft Nara wereldwijd geen primeur, maar landelijk wel. Laat je ‘Nara gevangenis’ vallen dan is de reactie prompt: ‘Oh, dat wordt een luxe hotel’. ‘Liberty Hotel’, heel Japan kijkt ernaar uit. Het spreekt kennelijk tot de verbeelding om – tegen een fiks bedrag – straks te kunnen overnachten achter dezelfde tralies waar een eeuw lang mensen werden opgesloten. 

Interessanter dan zijn herbestemming is – voor mij althans – de geschiedenis van de gevangenis. Het uit rode baksteen opgetrokken en ommuurde complex uit 1908 is zonder meer een eye catcher. Zijn architectuur oogt vriendelijk, maar is in zijn omgeving een volstrekt vreemde eend. Net als Tokyo Station (1914), dat – gelijkend op het Amsterdamse Centraal Station – compleet verdwaald lijkt in de Japanse metropool.

Tijdens de Meiji-periode (1868 – 1912) ondergaat Japan de meest radicale veranderingen uit zijn geschiedenis. Deels gedwongen door buitenlandse mogendheden, deels uit eigen beweging. Mede uit angst voor kolonisatie transformeert Japan in enkele decennia tot een ‘Westerse’ mogendheid. Een ongeëvenaarde prestatie maar met de nodige schaduwkanten. Eén ervan is de toegeeflijkheid die de Japanners aan de dag moeten leggen bij het sluiten van (handels)overeenkomsten met de zich superieur voelende Amerikanen, Britten, Nederlanders, Fransen en Russen. In de eerste overeenkomsten worden bijvoorbeeld quota voor modern militair materieel als kanonnen en marineschepen eenzijdig door de buitenlanders vastgesteld. Ze dwingen ongelijke handelsvoordelen af en eisen allerlei privileges, met name toepassing van eigen recht op hun onderdanen in Japan. Argument: ‘Japanse straffen zijn onmenselijk wreed’.

Om zich te meten met het buitenland en daarmee voor ‘vol te worden aangezien’, sloven Japanners zich uit om het in elk opzicht te evenaren, zo niet te overtreffen. De regering in Tokyo stuurt tal van pientere mannen de aardbol over om o. a. rechts- en strafsystemen uit de Westerse wereld te bestuderen. En die kennis krijgt onmiddellijk praktische toepassing in Japan.

Zo verijzen er vlak na 1900 vijf gevangenissen verspreid over Japan gebouwd naar buitenlands model, waaronder die in Nara. Het is een half ‘panopticum’ met de vorm van een hand. Vanuit de ‘palm’ hebben bewakers zicht op de vijf ‘vingers’. Erom heen liggen dienstgebouwen, lucht- en werkplaatsen. Zijn het rechtssysteem en de behuizing, inclusief bed en sanitair, geschoeid op Westerse leest, blijft nog een ander heikel punt voor westerlingen: het eten. Ten tijde van de bouw lag de gevangenis net buiten de stad in een groene, agrarische omgeving. Geschikt voor de productie van aardappelen en andere groenten, onmisbaar in een westers menu. De omgeving van de gevangenis is al lang verstedelijkt en niets herinnert meer aan moestuinen voor gedetineerden. Hooguit de zaad- en plantenhandel, waar ik onlangs het plantgoed voor mijn moestuin kocht.

             

Terwijl Hiroe en ik er rondstruinen ontdekken we op steenworp afstand van de gevangenis levensgrote zwart/wit koeien van triplex langs de straat. Ze wijzen naar een heuse melkveehouderij achter de bebouwing. Uemura Farm. Een onverwachte agrarische oase: een koeienstal, een restaurantje en winkel. Ze verkopen verse melk, zelf gemaakt ijs en melksnoepjes. Een medewerkster vertelt dat de stal nog de oorspronkelijke is: 130 jaar oud, naar Deens model. De veestapel bestaat uit dertig koeien, een paar geiten en schapen. Geld om te moderniseren en aan actuele eisen van voedselveiligheid te voldoen is er niet. Met moeite houden ze het hoofd boven water. De melk wordt duur verkocht en het meest geleverd aan hotels en restaurants. De melkerij functioneert als ‘zorgboerderij’ en de hoop is gevestigd op bezoek van toeristen. Naast zuivelhandel verhuren ze om die reden fietsen. De link met de gevangenis is natuurlijk snel gelegd maar de boerderij bestond al ruim voor de gevangenis gebouwd werd.  Het is niet zeker, maar wel waarschijnlijk dat melk, boter en kaas aan de gevangenis werden geleverd voor Westerse boeven die geen vis, groene thee of rijst verdroegen. 

Tijdens een onlangs gehouden ‘open dag’ bezoeken wij de gevangenis. Duizenden mensen komen erop af. Leuk ‘dagje in de bak’: er is een markt, braderie en muziek. We omzeilen de lange rijen voor de poort en de vastgestelde tijdsblokken door langs de gebrekkige controle te glippen. De vijf cellenblokken van elk twee verdiepingen met hun centrale bewakingspost zijn een curieuze bezienswaardigheid. In een van de ‘vingers’ is de markt met producten die door gevangenen (van elders) zijn gemaakt. We tikken een metalen houtskool gril en houten trapje op de kop. Perfect gemaakt en voor een habbekrats. Het leren van een vak en het verplicht werken zijn – nog steeds – onderdeel van disciplinering en heropvoeding van gedetineerden. De eerste gevangenissen zijn zelfs voor een deel door gevangen zelf gebouwd. Het gedrang langs de cellen doet ons snel de mensenmassa en de gevangenis ontvluchten. We hebben genoeg opgestoken om onze fantasie te laten prikkelen door het penitentiaire complex.

Er ligt een unieke kans om van de gevangenis een interessante trekpleister te maken. Zelf moet ik hierbij denken aan ‘Vila Augustus’ in Dordrecht, waar een voormalige watertoren en pompgebouw (Rijksmonument uit 1881) als hotel, restaurant en winkel dienst doen. Op het ommuurde terrein worden groenten verbouwd en brood gebakken voor het eigen restaurant. Liberty Hotel zou dit concept zo over kunnen nemen. Herbestemming naar Westers voorbeeld. Wie weet is er al een delegatie pientere Japanners langs geweest om zich te laten inspireren.

In de gevangenis waar het ooit buitenlandse boeven naar de zin werd gemaakt kan Liberty Hotel straks toeristen behagen naar Westerse maatstaven. Verse melk om de hoek. Dat zou ook de melkveehouder kunnen bevrijden van zijn financiële zorgen.

 

Onlangs bezochten we een bijzondere villa. Meer bijzonder vanwege de geschiedenis van het landgoed waarop het gebouwd is dan vanwege het huis zelf. Niet ver van Kyoto op een heuvel nabij de stad Uji bouwde ooit de machtigste edelman uit de Heian-periode (794-1185) een schitterend onderkomen. Strategisch gelegen met panoramisch zicht op de omgeving en omsloten door een prachtige, ommuurde tuin. Kortom een lustoord dat de verbeelding prikkelde van iedereen die buiten z’n poorten bleef. Rond de 12e eeuw is het gedaan met die adelijke dynastie en dat luidt het verval in van zijn bezit. Vegetatie overwoekert de gebouwen en de natuur neemt volledig bezit van het landgoed. Eeuwen gaan erover heen en geen sterveling die nog weet heeft van de ooit zo luisterrijke plek. Tot begin 20e eeuw een rijke thee-baron – onkundig van zijn voorgeschiedenis – het landgoed koopt. Hij is 67 en wil er een villa realiseren met ruimten die theeceremonies voor groepen mogelijk maakt, iets dat tot dan uitgesloten is. Pas bij aanvraag van de bouwvergunning stuit hij op het roemruchte verleden van de locatie.

Aan geld en ambitie geen gebrek neemt hij plaats achter de tekentafel en ontwerpt zelf een uitgebreid villacomplex. Ontvangstzalen, logeerkamers, tuinhuizen, overdekte promenades, een heuse theaterzaal en – natuurlijk – ruimten voor thee-ceremonies. Al die – leegstaande – bouwwerken verdringen zich nu op het enorme landgoed. Geen sprietje groen dat nog aan de vroegere lusthof herinnert. We struinen door de tuin en slenteren op kousenvoeten over het plankier van de ene saaie ruimte naar de andere. Grandeur en magie ontbreken: we concluderen dat mooie architectuur scheppen vakmanschap vereist. Ook de Baron is niet meer en zijn landgoed dreigt hetzelfde lot te ondergaan als dat van zijn illustere voorganger. Een verre nazaat probeert het voor totaal verval te behoeden. Tegen betaling laat hij mondjesmaat bezoekers toe waardoor het nog iets exclusiefs lijkt. Uitleg en theeceremonie zijn bij de prijs inbegrepen. 

Wij hebben van kennissen tickets gekregen. Ontvangst door gastvrouwen in kimono. Samen met een twintigtal andere bezoekers vleien we ons op de tatami-matten van de mooiste zaal uit het complex. Aan drie kanten over de volle breedte uitzicht op de tuin. De achterachterkleinzoon vertelt droogjes de geschiedenis en bijzonderheden van de villa en zijn bouwheer. Aansluitend in een andere zaal de theeceremonie. Veel over deze kunstvorm gelezen, maar nooit meegemaakt. Nieuwsgierig dus. Zwijgzaam neemt het gezelschap plaats op de blauwe loper langs de wanden op eerbiedige afstand van de ceremoniële handelingsplaats. Voorgeschreven houding: geknield en achterste op je hielen. Hiroe verontschuldigt zich bij de ceremoniemeester voor mijn onvermogen daartoe waarop ik meteen van die verplichting wordt ontslagen. Iedereen wacht in stilte af, de sfeer is als bij aanvang van een kerkdienst. We horen enkel het ruisen van zijden kimono’s en het fluisteren van de ceremonie-assistenten. 

Dan krijgen we een papiertje uitgereikt en twee op macarons lijkende snoepjes, een gele en een roze. De assistenten bewegen daarbij in rechte lijnen, dus links of rechts gaan gebeurt telkens onder een hoek van 90 graden. Zo zigzaggen ze iedere keer plechtig maar geroutineerd op en neer. Komisch. Na een tijdje nuttig je de ‘macarons’. Dan zigzagt een jongedame (leeftijd moeilijk te schatten) de ruimte binnen en neemt plaats achter de attributen voor de feitelijke ceremonie: een bronzen houtskool komfoor waarop een pot om water te koken, een keramische waterpot, lakwerk theedoosje, houten lepel om water te scheppen, lepeltje voor de theepoeder en een bamboe garde om de groene thee te kloppen. De plaats van handeling wordt ‘afgeschermd’ door een laag houten hekje. 

 

 

 

 

 

De thee-meesteres maakt een diepe buiging. De aanwezigen beantwoorden dit met eenzelfde gebaar. Dan haalt ze een felrood doekje tevoorschijn uit haar kimono-ceintuur (obi). Ze verricht er hocus-pocus handelingen mee als was ze een goochelaar: ‘rechtop’, open – dicht, heen en weer. Met een ander doekje maakt ze cirkelbewegingen boven het deksel van de heet water pot. Elke handeling is omslachtig maar precies, van het ter hand nemen van de attributen tot het openen van het theedoosje en het heet water scheppen in de kom. Daarbij bewegen haar handen even haaks als de voeten over de tatami. De gasten kijken zwijgend maar aandachtig toe. Dan glijdt de ceremoniemeester op zijn knieën schuin achter de meesteres. Hij duwt discreet een theekom naar voren alsof die vergeten was. Aan het oppakken van die kom zie je hoe elke beweging minutieus is ingestudeerd en volkomen gestileerd wordt uitgevoerd. Het openen van het theedoosje, het oppakken van het theelepeltje, het overbrengen van de theepoeder in de kom, het opschenken van heet water met de houten lepel en tenslotte het kloppen van de thee met de bamboe garde. Zijn alle bewegingen tot dan toe vrij traag en min of meer geluidloos, bij die laatste handeling gaat ze plots in de hoogste versnelling: kom in haar linker- en garde in haar rechterhand slaat ze met verve en licht voorovergebogen de dikke thee op de bodem tot schuim. Weg elegantie, weg serene sfeer. Ze overhandigt de kom aan de ceremoniemeester die deze vervolgens voor de eerste gast rechts neerzet.

Deze mevrouw kent de mores van de theecultuur: ze buigt en blijft rustig naar de kom kijken. Na enkele minuten contemplatie neemt ze hem met beide handen op tot ooghoogte. Langzaam draait ze de kom vlak voor haar ogen tot ze de mooiste kant voor zich heeft. Ze neemt de tijd om die schoonheid ten volle te genieten. In het zelfde tempo daalt de kom weer zodat het kostbare groene vocht op de bodem al haar aandacht vraagt. Pas dan brengt ze de kom met twee handen naar haar lippen om zich langzaam en in kleine nipjes met de thee te verenigen. 

Hiroe en ik kijken elkaar aan en fluisteren “dit wordt een lange zit”. Gelukkig blijkt haar vermoeden te kloppen dat de overige gasten bediend worden vanuit ‘de coulissen’. Elk van de drie assistenten knielt voor een gast, zet een kom voor hem of haar neer en buigt. Ik ben snel aan de beurt. In mijn kom, die op alle andere lijkt, zie ik geen aanleiding om naar verborgen schoonheid te speuren. Hij is vrij gewoon, een beetje lomp zelfs. Gaat het om subtiliteiten in het grijs-beige glazuur? Ik duik er in elk geval niet zo diep in als de eerste gast.

Terwijl iedereen met zijn eigen thee(kom) bezig is let niemand meer op de meesteres. Rust en stilte zijn verdwenen door de drukke en hoekige bewegingen van elkaar kruisende bedienden. De sfeer is ontspannen en de voorgeschreven zithouding wordt losser. Het ophalen van de kommen luidt het einde van de ceremonie in. De meesteres maakt een diepe buiging ten afscheid. Zo gauw ze uit het zicht is verdwenen schieten een aantal gasten naar voren. Op hun knieën met hun gezicht tot vlakbij de voorwerpen bewonderen ze de ceremonie-attributen. Alsof ze een zeldzaam insect bestuderen. ‘Aandacht’ wordt nergens ter wereld zo serieus genomen als in Japan. Dat waardeer ik.

Na afloop ‘evalueren’ Hiroe en ik de theeceremonie. Geen van beiden hebben we het gevoel een bijzondere performance bijgewoond te hebben. Daarvoor werden de handelingen te ‘mechanisch’ uitgevoerd, alles volgens het boekje maar zonder ziel. Zoals een musicus die perfect de partuur volgt nog geen muziek maakt. Aan Kunst stellen we hoge eisen.

Vrijdag 2 November. Hiroe en ik maken een trip naar Yunoyama-onsen in Mie-prefectuur, zo’n anderhalf uur rijden van ons huis. Aanleiding is een afspraak met Yasuko, een vriendin die in Nederland woont maar voor een dag of 10 in Japan is. Van beide kanten ligt Yunoyama op gunstige reisafstand. We spreken om pragmatische reden af in Aqua-Ignis (water-vuur), een nieuw ‘Wellness-centrum’, strak vormgegeven en opgetrokken uit beton, glas en aluminium. Wijdse, horizontale architectuur vlak voor en half onder de enorme peilers van een gloednieuwe snelweg. Geen sprietje groen, een en al beton, oogverblindend wit, ongenaakbaar strak en onherbergzaam kaal. Maar het trekt hordes mensen, gewone – modale – mensen, geen chique of snobs. Eigenlijk mensen van wie ik denk dat ze zo’n ‘kille’ omgeving en moderne entourage verafschuwen. Wat maakt dit zo aantrekkelijk? Zijn het de ‘Backery’ met brood ‘net uit de oven’, de patisserie met museaal uitgestalde gebakjes, de verschillende restaurants of de ‘Farm’, waar je voor een meerprijsje je eigen aardbeien kunt plukken? Misschien de sensatie dat je elk van deze afzonderlijke ‘paviljoens’ bereikt via houten vlonders over duizelingwekkende waterpartijen? Of toch gewoon de core-business van Aqua-Ignis: het hete bronwater (onsen) waar alle japanners gek op zijn? 

 

 

 

 

We gebruiken er de lunch en gaan vervolgens genieten van de onsen: dames en heren gescheiden. Een onsen kun je vergelijken met een sauna zonder stoomkamer. Er zijn verschillende baden, zowel binnen als buiten, gevoed door zwavelrijk heet bronwater. Voordat je in bad gaat geef je jezelf een flinke wasbeurt in een collectieve ruimte. Niet met een ‘washandje’ maar met een handdoekje. Sommigen houden dat voor hun edele delen wanneer ze zich ‘boven water’ verplaatsen en leggen dat op hun hoofd als ze erin zitten. Ik heb niet zo’n ding en beweeg me als Adam van het een naar het ander. Het mag dan collectief baden zijn, iedereen is op zichzelf. Niemand spreekt met elkaar. Het ziet eruit als een ernstig individueel genoegen. Omdat ik langer dan de voorgeschreven vijf minuten in het eerste bad heb gezeten voel ik me duizelig en vertrek naar het buitenbad. Het water daar biedt enkel uitzicht op de nieuwe snelweg, die zich als een betonnen kathedraal hoog boven de onsen verheft. De duizeligheid wordt er niet minder van en ik besluit geen nieuwe ronde te doen maar me aan te kleden en in de relax ruimte op Hiroe en Yasuko te wachten.

Deze – open – ruimte grenst aan de gang die van en naar de badruimten leidt. De vloer ervan ligt 40 cm hoger en is voorzien van tatami-matten. Daarop verspreid overal kussens, zitzakken en ‘fat boys’, zit/ligcomfort waarin ik me op dat moment helemaal kan vinden. Strategisch langs het gangpad gelegen, zink ik weg in zo’n vormeloze zak. Een uur later wordt ik wakker. Overal liggen mensen net als ik voor Pampus. De dames genieten kennelijk nog van het bronwater en elkaars verhalen want ik zie ze nergens. Mooie gelegenheid om passanten te observeren richting bad en terug. Inderdaad doorsnee Japanners: individuen en groepen, mannen en vrouwen, van alle leeftijden, hoewel senioren overheersen. Het is per slot van rekening een gewone werkdag.

Als Hiroe en Yasuko me een half uur later vinden nemen we vlug een drankje voordat Yasuko de enige bus neemt die haar die dag nog richting Nagoya kan brengen. 

Wij hebben via internet een overnachting geboekt in Suigetsu (groene maan), een Ryokan enkele kilometers verderop. Deze traditionele herberg ligt midden in het dorp aan de voet van de Gozaisho berg. Hier begint een prachtig natuurgebied, populair onder wandelaars en liefhebbers van onsen. Tal van – grote – hotels, liggen overal langs de berghelling in het groen verscholen.

Als wij arriveren schiet de herbergier vanachter de voordeur de straat op om ons naar de parkeerplaats te leiden. In de entree verwelkomt zijn vrouw ons zittend op haar knieën met een diepe buiging. We zijn de enige gasten van die dag en misschien wel van die week. Terwijl ze ons begeleidt naar een kamer op de eerste verdieping heb ik bij elke stap het gevoel een vervlogen tijd tegemoet te gaan. Alles ziet er netjes uit, maar is ontzettend oud en sleets. Later horen we dat er in de afgelopen 40 jaar niets aan het interieur is veranderd en dat is te zien. We krijgen een kamer met zicht op de brug. Het donkergroene stukwerk is bruin geworden en de glitters zijn gedoofd door nicotineaanslag. De schuifdeuren tussen onze en belendende kamers zijn vervangen door goedkoop vast plaatwerk. De tokonoma, het plekje in elk traditioneel interieur dat uitsluitend gereserveerd wordt voor kunst- en bloemschikwerk, is nu volgestouwd met een gaskachel, TV-meubel en telefoontoestel. Net als de provisorisch aangelegde airco tegen het plafond benadrukt al dat ‘moderne’ comfort dat de entourage de tijd niet heeft kunnen bijbenen. Wat een contrast met Aqua-Ignis!

Rond zeven uur roept de waardin ons voor het avondeten, dat we beneden aan de bar gebruiken. Het grootste deel van het interieur wordt bij gebrek aan verlichting aan ons oog onttrokken.  Een wand met grote vergeelde Marilyn Monroe foto’s valt op. Sommige laten los en krullen om, alsof ze ongewild meedoen met het iconische beeld van Marilyn d’r opwaaiende jurk. Ik vrees dat dit de waard ontgaat en dat de hele wand een teken is van verwaarloosde aandacht. Rommeligheid kan zo zijn charme hebben, maar in dit geval helaas niet.

Terwijl wij aan de ene kant van de bar de gerechten nuttigen die het echtpaar aan de andere kant bereidt praten we over hun business. Of liever gezegd over de teloorgang ervan. Het echtpaar is begin 60. Zijn grootvader kocht het pand, dat ooit het buitenhuis van een textielbaron was en begon de Ryokan. Zijn vader nam het over. Toen deze plotseling overleed moest hij zijn studie in Tokyo afbreken en de zaak voortzetten. In die tijd floreerde de Japanse economie en vonden er vaak bedrijfsuitjes plaats, waarbij hele groepen onsen bezochten en er overnachten. De jaren 70 en 80 was de ‘waterhandel’ (ander woord voor Japanse horeca) big business. De hotels (met onsen) schoten als paddenstoelen uit de grond. Ooit waren er in hun dorp 40, nu nog maar de helft.

Hun drie kinderen – allemaal dertigers – hebben geen zin om de zaak over te nemen. Ze  wonen elders en zijn vrijgezel waardoor het paar ook de vreugde van kleinkinderen moet missen. Naarmate zijn verhaal vordert lijkt de triestheid, die zijn gezicht toch al tekent toe te nemen. We proberen met wat suggesties de stemming op te vijzelen. Uiteindelijk lijkt vooral onze klandizie daarvoor te kunnen zorgen. Na het ontbijt krijgen we een gepeperde rekening, die we zonder commentaar voldoen. We redden er hun zaak niet mee, maar bezorgen hen op z’n minst een goeie dag.

Voor we de auto instappen wandelen we nog even omhoog langs de bruisende rivier vol enorme keien en overhangend groen. Links en rechts langs de oever zien we in werkelijkheid wat het echtpaar ons de avond ervoor vertelde. En dan slaat de triestheid pas echt toe. Tussen de schitterende herfstkleuren doemen op tal van plaatsen gigantische betonruïnes op. Het zijn de schroothopen van de bubbel-economie uit de laatste decennia van de vorige eeuw. Sommige zijn ontruimd voor ze aan hun lot werden overgelaten, maar de meesten zijn gemeubileerd achtergelaten, waardoor het interieur door kapotte ramen, deuren en ingezakte vloeren naar buiten komt, wegrot in het groen langs of in de mooie bergbeek. In en in triest. Onbegrijpelijk dat juist deze verwaarlozing en vervuiling toegestaan wordt in zo’n prachtig natuurgebied. Het is er niettemin druk met wandelaars. En wanneer Hiroe drie meisjes  – wijzend op zo’n betonnen karkas – vraagt wat ze daarvan vinden, kijken ze haar aan met een gezicht van ‘waar heb je het over’? Dat Japanners hun blik sterk focussen is me al vaker opgevallen, maar dat ze zo selectief kunnen kijken heb ik niet eerder meegemaakt.

       

 

 

Alles is altijd aan verandering onderhevig. Dat is mooi, behalve als de transformatie zich zo schokkend voltrekt als in Yunoyama-onsen. 

Een duivel met Pinoccio-neus. Hij/zij figureert in de O-matsuri, een jaarlijkse optocht van de Shinto-schrijn in ons dorp naar een plek 200 meter verderop en weer terug. Wat verbeeldt deze olijke satan in de half-religieuze processie? Niemand kan ’t mij vertellen. De betekenis van de gehele manifestatie blijft zelfs vrij duister. Steevast luidt het antwoord: “Het is traditie”. En op de vraag waarom alleen mannen deelnemen krijg ik te horen: “Mannen zijn zonen van de Shinto-schrijn”.

Zowel dit als vorig jaar oktober neem ik deel aan de O-matsuri, half op uitnodiging en half omdat ik mijn diensten aanbied. Een jaar geleden zijn we toevallig in Sugawacho. Deelname is dan een mooie kans om alvast kennis te maken met dorpelingen en hun traditie. Van hun kant wordt dat ook op prijs gesteld: het betekent extra mankracht bij het torsen van de draagkoets. En natuurlijk nieuwsgierigheid: wie is de ‘gai-jin’ (buitenlander) die in het dorp komt wonen? Onze buurvrouw en haar dochters – zo horen we later – staan langs de route enkel om mij te monsteren.

Meedoen met zo’n optocht is aardig, leuk is vooral het etentje na afloop in het dorpshuis. De O-matsuri is een exclusieve mannenaangelegenheid. Hiroe is de enige vrouw aan de feestdis. Nu al voor de tweede keer. Doorbreekt ze zo een traditie omdat ze ‘haar mannetje’ weet te staan ten overstaan van de dorpsverenging? Ze heeft het bestuur ervan getart met een kritische opstelling ten aanzien van het glasvezelkabelcontract (zie blog ‘Hotspot’) en het lidmaatschap van de dorpsvereniging. In elk geval brengt haar/onze opstelling iets teweeg: ongemak bij de voorzitter en vicevoorzitter, verdeeldheid onder de leden en ‘talk of the town’. We willen graag met alles meedoen en ervoor betalen. Dus ook een jaarlijkse contributie voor verenigingslidmaatschap. Maar helaas, zonder betaling van – in onze ogen grof – entreegeld geen lidmaatschap. Op advies van het ‘wijkhoofd’ doneren we een krat bier met duidelijk onze namen erop vlak voor aanvang van de O-matsuri. De overrompelde voorzitter kan niet anders dan ons danken en uitnodigen deel te nemen aan het festijn. En zo zet ik mijn schouder ook dit jaar weer onder de draagkoets en zitten we we beiden weer aan het eet- en drinkgelag ter afsluiting. Van enige wrevel of ongemak is niets meer te merken. Integendeel, de vicevoorzitter schenkt met alle plezier nog eens bij.

Behalve sociale verwikkelingen die aan zo’n dorpstraditie kleven interesseren mij vooral  achtergrond en betekenis van de O-matsuri zelf. Met behulp van Hiroe probeer ik daarom toch enigszins boven water te krijgen wat dit feest nu inhoudt en waar het vandaan komt.

Oorspronkelijk is het een religieuze activiteit, waarbij de dorpelingen de zegen over een goeie rijstoogst afsmeken. Dat gebeurt altijd op een vaste dag in oktober, dus voordat de sikkels gaan maaien. Echter, de klimaatverandering zorgt ervoor dat de rijst tegenwoordig veel vroeger oogstrijp is. De akkers liggen er al kaal en geschoren bij als de O-matsuri plaatsvindt. Mooi, zou je zeggen, dan bedank je de goden toch voor het binnengehaalde gewas. Nee, men blijft de traditie trouw en smeekt nog steeds om een overvloedige oogst. Het klimaat mag dan veranderen, de traditie niet. Niemand die erom maalt.

Aan het eind van de processie voert de Shinto-priester omringd door functionarissen in alle ernst een ritueel uit en bidt tot de goden. Het merendeel van de processiedeelnemers kijkt er niet naar om maar rust uit, genietend van zon, een appel of sigaretje. Eenmaal op de terugweg naar de Schrijn heerst er een stemming van ‘zo,  dit hebben we ook weer gehad’. 

‘Getuigt de ernst van de Shinto-priester dan niet van spirituele diepgang?’ zo vraag ik me af. Hij maakt diepe buigingen, voert heel precies rituelen uit en richt zich met devotie tot de goden. Het antwoord is even verbazingwekkend als – na onderzoek – begrijpelijk: het is niet wat het lijkt, het is een fraaie, maar lege vertoning. Een  toneelstukje. Met aandacht opgevoerd.

Die leegte – zo leer ik –  kent een historie, een geschiedenis die inmiddels traditie is geworden. Zoiets als Sinterklaas of de Kerstman in het Westen. 

Tot de tweede helft van de 19e eeuw is Japan een feodale staat, geregeerd door een militaire machthebber, de Shogun. De Keizer is niet meer dan een nationaal – Shintoistisch – symbool, zijnde een afstammeling van zonnegodin Amaterasu.

Amerika dwingt Japan – toen al – met kanonnengeweld tot openstelling van zijn land voor handelsbetrekkingen. Het toch al verzwakte Shogunaat valt echter door oppositie van binnenuit. Uit angst voor kolonisatie door Westerse mogendheden kiest het nieuwe Meiji-regiem voor een sprong voorwaarts: naar model van landen als Duitsland en vooral Engeland schakelt Japan in enkele decennia om naar een moderne ‘Westerse’ maatschappij. In elk opzicht kopieert Japan het Westen: inclusief onderwijs en politiek systeem. Naar voorbeeld van de Anglicaanse  kerk onder leiding van Her Majesty the Queen wordt Shintoïsme onder de bescherming van de goddelijke keizer tot nationale godsdienst van Japan verheven. Het alom verspreide Boeddhisme dat tot dan vreedzaam naast en samen met Shintoïsme bestaat wordt gediskwalificeerd. Tempels worden afgebroken en kloosters gesloten. Een ‘echte Japanner’ is een nationalist en Shintoïst. Inschikkelijk en pragmatisch als ze zijn wordt de Tempel voor de Schrijn, de Boeddha voor de Amaterasu en de parafernalia van de Boeddhistische voorganger gewisseld met die van de Shintoïstische priester.

 Zo ook in het Todai-ji tempelcomplex in Nara – in die tijd een soort Boeddhistisch ‘Vaticaan’ – waar Sugawacho onder valt. Met name kinderen van de hoge adel uit Kyoto worden hier opgeleid tot Boeddhistisch monnik of priester. Bij de verheffing van Shintoïsme tot staatsgodsdienst wisselen ook zij van gewaad, tekst en rituelen en gaan de talloze Schrijnen bedienen die dan om priesters verlegen zitten. Opportunisme wint het van principes. Vorm gaat voor de inhoud.

Zo valt iets van de onverschilligheid en inhoudelijke desinteresse te verklaren die ik aantref bij de O-matsuri in ons dorp. De ooit ‘opgelegde’ Shintoïstische vorm heeft de inhoud naar de achtergrond verdrongen. De voortgezette traditie behoudt zijn betekenis slechts voor de sociale betrekkingen in de dorpsgemeenschap.

Zelf gepokt en gemazeld in een religieuze traditie (van het katholicisme) heb ik de transformatie naar secularisme ondergaan. Gelukkig zonder dwang van buitenaf. Wellicht had ik van de O-matsuri niet zoveel diepzinnigheid moeten verwachten en het moeten bekijken als een puur folkloristische optocht , zoals de ‘Bloedprocessies’ in het Brabantse Boxtel of het Belgische Brugge. Japan is minstens zo seculier als het Westen, het lijkt alleen niet zo.

Leven in een natuurlijke omgeving was een van de wensen bij het zoeken naar een geschikte woonplek in Japan. Daar zijn we aardig in geslaagd vinden we zelf. Het buitengebied van Nara-stad, waar wij wonen, is net zo landelijk als de Achterhoek, Zuid-Limburg of de Belgische Ardennen. Golfterreinen en ‘recycling bedrijven’ daargelaten domineren bergen, bossen en nederzettingen zoals ‘ons’ Sugawacho. Terrasvormige rijstveldjes omgeven door groepjes overwegend in traditionele stijl gebouwde huizen.

Hier voel ik me heel sterk in de natuur. Het heftige klimaat, beboste bergen, onstuimige rivieren, woekerend groen en rijke fauna van minuscule insecten tot gevaarlijke beesten dragen bij tot dat besef. En dan heb ik het nog niet eens over de Stille Oceaan die rond de 6800 eilanden van Japan klotst of de talloze heet water- en zwavelbronnen.

80% van de bevolking woont samengepakt op z’n 20 procent van het grondoppervlak in lelijke uitgestrekte stedelijke agglomeraties. Hoewel het platteland zeker niet overal even mooi is steekt die ‘randstad’ wel erg schril af bij de overige 80 %. Telkens vraag ik me af hoe Japanners zoveel gebouwde lelijkheid kunnen verdragen terwijl ze een eeuwenoude traditie van schoonheid in hun genen moeten hebben. En vooral terwijl ze de natuur niet alleen zo rijk voorhanden hebben maar ook – letterlijk in Shintoistische goden – zo aanbidden.

Geen volk ter wereld, behalve Chinezen, heeft de natuur met zo veel aandacht en bewondering bezongen in poezie of met een penseel verbeeld als Japanners. Misschien ook dat nergens zo dikwijls wordt stil gestaan bij natuurfenomenen als lentebloesem, herfsttooi, volle maan en de vier seizoenen als hier. Er zijn seizoenssnoepjes en Japanse brieven beginnen vrijwel nooit zonder een persoonlijke natuurbespiegeling.

 Naast de vier jaargetijden zijn 21 maart en 21 september nog eens bijzondere dagen voor Japanners omdat dag en nacht dan even lang zijn. Ze noemen die dagen ‘Higan’. Dit is een Boeddhistische term voor ‘verlichting’, verwijzend naar het feit dat de zon op die twee dagen precies in het Westen*) ondergaat. Daar wonen de ‘verlichten’ (overledenen die de boeddha-status hebben verworven). Op die twee dagen zijn Oost en West, domeinen van de levenden respectievelijk doden, dicht bij elkaar. Dat is Higan. Maar de meeste mensen genieten gewoon van een vrije dag en gaan gezellig een dagje uit. ‘Verlichting’ van de dagelijkse hectiek zeg maar. 

 

Naar ’Higan’ is ook een bloem vernoemd, die in september rond de equinox (aan de dag gelijke nacht) bloeit. In heel Japan van Noord tot Zuid zie je ze overal langs wegen, bosranden, rijstvelden en in tuinen: roodbloeiend, af en toe wit zoals toevallig in onze tuin. Prachtige felrode vlekken in het verder zo groene landschap. Alsof de natuur zelf bloost.

 

 

Van die – nabije – natuur geniet ik met volle teugen, maar soms ook met lichte huivering. Dagelijks in onze tuin en omgeving: verwondering over de veelsoortigheid en spanning om het gevaar van een wespensteek (dodelijk!) of slangenbeet (accuut naar het ziekenhuis!). Onlangs passeerde ik een groepje apen waarvan de meesten op de vlucht sloegen. Een bleef rustig langs de weg op een muurtje drie meter boven mij zitten. Heb wel enkele keren omgekeken of ik niet gevolgd werd op het donkere pad dat ik insloeg. Of het wilde zwijn, dat in de schemering geen mens meer verwachtte en er als een speer van door ging toen ie mij op afstand van 30 meter gewaar werd. En dan die kolonie witte reigers die elke avond neerstrijkt in het struweel langs het stuwmeer. Witte stippen op groen als een gigantische bloeiende hibiscus, verdubbeld in de donkere waterspiegel. ’s-Ochtends verplaatsen ze zich naar de overkant van het meer om zich in de eerste zonnestralen te koesteren. Na deze warming-up verspreiden ze zich over het dorp en zie je ze overal individueel azen op kikkers en dergelijke. Elke dag opnieuw. Gisteren, bij het keren van gemaaid gras verstoorde ik de rust van kikkers, salamanders en hagedissen en van een kleine blauwe slang die onmiddellijk zijn heil elders zocht. Morgen trekt de vierde tyfoon van dit jaar over ons land.

 

Zo kan ik nog wel even doorgaan met mijn verwondering over allerlei grote en kleine natuurverschijnselen. Als je naar oude Japanse landschapschilderingen kijkt zie je vaak bergen, bomen, rotsen, watervallen en rivieren, al dan niet opdoemend uit een mistige nevel. Pas als je heel goed kijkt ontdek je soms een nietig mensfiguurtje.  Iemand die een berghelling neemt, op een rotsblok zit te mediteren, of in een bootje naar vis hengelt. Die bescheiden plaats in de natuur zijn wij mensen al lang kwijt. Wij draaien bij wijze van spreken onze aardbol als een knikker tussen duim en wijsvinger van wetenschap en techniek. Betovering is verovering geworden en voor overweldigende natuurervaringen moet je bijna alpinist zijn of boeken bij reisorganisaties als Djoser. 

In plaats van een overweldigend gevoel ben ik tevreden met de ervaringen die ik hiervoor beschrijf, de heerlijke frisse lucht en het groene uitzicht vanuit ons huis. Daar kan ik me ook al klein bij voelen.

*) Het Westen reikt in deze opvatting niet verder dan China, de bakermat van het Japanse Boeddhisme.

Onlangs attendeerde ik per mail op ‘Tokidoki’ een TV-serie over Japan die de VPRO vanaf 16 september uitzendt . Uit reacties hierop blijkt dat mijn suggestie overbodig was. Iedereen was er al van op de hoogte, had voorbeschouwingen gelezen of trailers gezien. Zelf las ik er een artikeltje over in de NRC en surfde naar de VPRO site.

Waar ik nieuwsgierig naar was is de motivatie achter het programma. Dan blijkt dat Paulin Cornelisse, die Tokidoki presenteert, van jongsaf aan geboeid is door Japan. Ze spreekt de taal, heeft een jaar in Hiroshima gestudeerd en Japanse vrienden. Dit garandeert natuurlijk nog geen boeiend programma. Ze geeft elke aflevering wel een motto mee dat de hele serie boven een toeristische promo kan uittillen. En dat is al heel wat. Ben benieuwd.

Vlak voor de ‘Tokidoki’- tip mijmerde ik over een nieuwe blogbijdrage. Daarbij vroeg ik me af wat er voor de ‘buitenwacht’ meer achter onze emigratie naar Japan steekt dan een senioren avontuur, een “Ik vertrek” zonder TV camera’s. Als Tokidoki al ontstaat uit persoonlijke interesse van een presentatrice dan durf ik mijn emigratie naar het land van de rijzende zon wel wat toe te lichten. 

 We willen hier graag oud worden. Voor Hiroe lijkt dat een begrijpelijk motief, maar voor mij? De 70 gepasseerd en dan je echtgenote volgen naar een land aan de andere kant van de wereld, waar je de taal niet van kent? Een minder voordehand liggende ‘keuze’ zou je denken. Toch hebben we beiden de stap met overtuiging gezet. Maar zou ik ook geëmigreerd zijn als ik Hiroe niet kende? Hoogstwaarschijnlijk niet.

Behalve echtelijke liefde en trouw is er ook mijn fascinatie voor Japan. Ik was 18 en in opleiding voor priester-missionaris. In de stoffige kloosterbibliotheek vielen tussen de dikke zwarte ruggen van theologie- en filosofieboeken twee kleine hagelwitte boekjes op. Een over Zen van T.D.Suzuki en de ander ‘Tau Te Ting’ van Lao Tse. Die volstrekt onbekende namen en begrippen maakten me nieuwsgierig. De inhoud ging over een compleet andere wereld, andere levensvisie en -wijsheid zo veel was me wel duidelijk, maar veel begrijpen deed ik niet. Evengoed ontging me toen de verwevenheid van het Japanse Zen met het Chinese Tau. Pas vele jaren later ging ik zen oefeningen doen onder leiding van een lerares. Want zoveel had ik inmiddels wel door: zen is praktijk. 

Ondertussen las ik over de bakermat van Zen Boeddhisme:  China waar Zen ontstond als  mengvorm van Boeddhisme en Tau. En Japan natuurlijk, dat in cultureel opzicht zeer schatplichtig is aan China:  het schrift, litteratuur, schilderkunst, thee-cultuur, stedenbouw, keramiek, geneeskunde, Confucianisme, Taoisme, (zen)Boeddhisme. Japanners zijn misschien niet zo origineel als het om uitvindingen/ontdekkingen gaat, maar ze zijn nieuwsgierig en ware meesters in het opnemen en vervolgens ‘perfectioneren’ van wat ze importeren. Dat geldt ook voor Zen.

 In dat missionaris willen worden zat al een zekere hang naar avontuur.  Tijdens mijn studie deed ik veel informatie en kennis op over Japan. Aangevuld met de ervaringen en verhalen van medebroeder-missionarissen die in Japan woonden en werkten besefte ik steeds meer dat Japanners ons meer te bieden hebben dan andersom. Dus weg bekeringsdrift. In plaats daarvan een onverzadigbare honger naar alles wat met Japan heeft te maken. Het land ooit bezoeken kwam bovenaan op het verlanglijstje.

Destijds wel eens overwogen om in Leiden Japanse taal en cultuur te gaan studeren en van mijn interesse een beroep te maken. Maar ik ben een amateur gebleven in de beste betekenis van het woord. Aan mijn Japan-interesse heb ik evengoed op allerlei manier vorm kunnen geven. Ook professioneel zoals door het maken van tentoonstellingen met Japanse kunst en design. Beeldende kunst – die andere liefde – heeft me uiteindelijk voor het eerst naar Japan gebracht in 1988. Een jaar later leerde ik Hiroe kennen, in Nederland. Die persoonlijke band met Hiroe gaf – en geeft nog steeds – mijn Japan fascinatie zowel een warme doorbloeding en als gezonde ontnuchtering. 

Want ik mag dan een bibliotheek met boeken over Japan hebben (gelezen), Japanse films en documentaires hebben gezien, tentoonstellingen hebben bezocht, veel gereisd door Japan enzovoort, het dagelijkse leven leert je de details van een andere cultuur. Dat gold voor Hiroe in Nederland en voor mij nu in Japan.

De cultuurverschillen laten zich vooral zien in hoe mensen met elkaar omgaan. Japanners hebben dezelfde eigenschappen, emoties, strevingen als elk ander mens ter wereld. Maar ze ‘verpakken’ die in (andere) rituelen/omgangsvormen. Mensen geven elkaar bijvoorbeeld geen hand ter begroeting, laat staan een zoen. Die lichamelijke afstand staat een mentaal-emotionele betrokkenheid niet in de weg. Integendeel zou ik haast zeggen, contacten, zelfs vluchtige of eenmalige, kunnen juist intens en heel plezierig zijn. Henk Oosterling ( een Westerling die zijn naam eer aan doet vanwege zijn kennis van het Oosten, met name van Japan) zegt dat wij – Westerlingen – vorm en inhoud van elkaar scheiden en in het gedrag van Japanners een inhoudsloos ritueel zien, een lege verpakking. Hij benadrukt dat Japanners dat onderscheid niet maken en dat vorm tevens inhoud is of op zijn minst kan zijn. Ik denk dat hij gelijk heeft.

Die alledaagse praktische omgang met en door Japanners – helaas in mijn geval zeer gebrekkig vanwege de taalachterstand – wordt ook ergens onzichtbaar gestuurd door eeuwenlang doorgegeven levensbeschouwelijke visies op leven, dood en natuur. Shintoisme, (zen)Boeddhisme, Confucianisme en Taoisme doen zich niet als dogmatische instituties gelden, maar kleuren wel het leven van de mensen. 

Voor mij is nog steeds een raadsel waarom Japan zo vasthoudt aan de vele tradities en tegelijkertijd de ‘verworvenheden’ van de hedendaagse wetenschap en techniek omarmt. Verworvenheden, die bijvoorbeeld de natuur, waar Japanners altijd zo lyrisch over doen, vernietigen. Ze vergapen zich aan de kersenbloesem, maar ontbossen berghellingen om zonnepanelen te plaatsen. Zijn dat ongerijmdheden die alleen een Westers oog waarneemt?

Laat ik oppassen mijn vroegere bekeringsdrift geen nieuw leven in te blazen. 

Dinsdag 4 september 15.45u (Tokyotijd). Een heftige storm beukt tegen ons houten huisje en hevige regen striemt de ramen. We hebben ons de gehele dag binnen verschanst op dringend advies van de overheid. In alle vroegte schalmden luidsprekers de boodschap door het dorp vandaag binnen te blijven of te evacueren naar de locale gymzaal. Hiroe polst Junko de buurvrouw hierover, maar die reageert laconiek: ”overdreven bezorgdheid”. En dus blijven we net als zij en haar familie thuis. Wel met doorlopend nieuws op het scherm, verzorgd door de NHK, de publieke omroep van Japan.

Ik wil een ‘ooggetuige’ verslag maken van de 21e tyfoon van dit jaar en de derde deze zomer, die de Japanse archipel bereikt. De eerste veroorzaakte een watersnoodramp met veel doden, gewonden en daklozen in de buurt van Hiroshima, de tweede kwam dichterbij maar met veel minder schade. En nu dan de derde, ingeschat als de grootste, overdag. De aannemer heeft – evenals de vorige keren – ons huis goed gebarricadeerd en alles waar de wind vat op kan krijgen vastgesjord. Zelf houden we de amado (luiken) van ons gastenverblijf gesloten. Lichte nervositeit. Vorige keren passeerde de tyfoon ’s-nachts en hield ons uit de slaap door rukwinden die het huisje voelbaar in zijn voegen deed kraken. De hevige regenval kan ook nu weer voor wateroverlast zorgen.

We zitten voor het computerscherm met life reportages over het verloop van de tyfoon: waar en wanneer bereikt hij het ‘vaste’ land, welke koers volgt hij, met welke windsnelheden en neerslaghoeveelheden, gelardeerd met beelden van eerdere tyfoons, evacuaties, rondvliegende daken, huizenhoge golven. Vlieg- en treinverkeer dat stilligt. Een bezorgde premier spreekt het volk toe en maant tot voorzichtigheid.

 

Woensdag 5 september. We zijn nu een dag en een stroomstoring verder. Gisteren om 16.00 uur – dus 15 minuten na het begin van dit bericht – valt de stroom uit. En daarmee gaat het scherm op zwart. Geen stroom – dus geen informatie, licht, warm water, toiletspoeling, airco. Evenmin als koelvriescombi en kookplaat. Hiroe heeft uit voorzorg gekookt. We redden ons dus met eten waarvan de ingrediënten misschien zouden bederven bij gebrek aan koeling. Wat een voorzienigheid!  

In het halfduister vleien we ons op bed, hopend dat binnen enkele uren het licht weer aangaat. De storm luwt. Aantal en kracht van de windstoten minderen en stortbuien veranderen in gestage regen. Als de verwachtingen kloppen is de tyfoon het hoofdeiland Honshu inmiddels overgestoken en nu – afgezwakt – op weg naar China. We concluderen dat het noodweer ook deze keer voor ons is meegevallen. Tegen zessen meldt Junko zich: we wisselen het ongemak van de stroomstoring en het ongewisse einde ervan uit. Verder heeft ze vanuit haar keukenraam een grote tak van een van onze kakibomen zien afbreken, vlakbij de erfafscheiding. Jammer van de oude boom, die nu uit balans is, zoals ik even later constateer. 

Om 18.00 uur geen loeiende dorpssirene. Tegen half zeven is het nagenoeg droog en maak ik in het schemerlicht een wandelrondje door het dorp. Vanaf de weg zie ik de gehavende kakiboom, zijn kruin is bijna gehalveerd. Op plekken waar de weg is overgroeid met bomen is het asfalt bezaaid met groen en takken. Hier en daar zijn bamboes geknakt ‘op twintig voor of over zes’. Een enkele rijstboerin inspecteert haar veld op stormschade. Verder geen mens te bekennen. De straatverlichting werkt niet en het enige met stoplichten beveiligde kruispunt, is dubbeldonker en verlaten. Tegen de tijd dat ik thuiskom is het werkelijk donker en dat herinnert mij aan de verbazing van Jon, een bevriende Japankenner, over ons plan in Nara te gaan wonen. “Wat zoeken jullie in godsnaam in het duistere Nara, het is daar altijd ‘mak koera’ (pikkedonker)”.

Avondeten bij een zaklamp, kaarsen hebben we niet. Dankzij Hiroe’s smartphone vernemen we dat de stroomstoring ernstig is en vele huishoudens treft, geen prognose over het einde ervan. Behalve ‘mak koera’ is het muisstil. En zo gaan we een lange maar rustige nacht in.

Vanochtend evenmin een loeiende dorpssirene. Het ontbreken van zijn geluid wekt me eerder dan het lawaai dat ie produceert, zozeer ben ik er kennelijk aan gewend. We doen het met mineral water in plaats van groene thee, want de stroomvoorziening is nog niet hersteld.

Wanneer Kinia-san, de timmerman die in Nara stad woont arriveert wisselen we de belevenissen over de tyfoon met hem uit. Hij weet te melden dat anderhalf miljoen huishoudens in Osaka (tweede grootste stad van Japan) verstoken zijn van electriciteit. En daarmee is de ellende van ons ongemak in een klap gehalveerd.

Rond 11.00 uur floept het licht aan en start alles wat permanent op stroomt draait. Onze ‘hotspot’ wil nog niet meteen, maar een uur later stromen ook de e-mails weer binnen. En daarbij merk ik dat de actualiteit over de tyfoon die ik wilde brengen al lang ingehaald is door persbureau’s. 

De digitale snelweg in de vorm van glasvezelkabel is in Japan breed uitgerold. Ook in ons buurtschap Sugawacho, dat weliswaar onder Nara-stad valt maar toch echt platteland is. Net als aansluiting op het rioolnet geeft zo’n voorziening het gevoel bij de wereld en de tijd te horen. We dachten dan ook eenvoudig op de bovengrondse kabel, die al voor onze deur hangt, aangesloten te kunnen worden. Technisch een fluitje van een cent, maar…. daarmee vliegen de bites nog niet zo maar heen en weer. 

Eerder meldde ik al dat KCN, het kabelbedrijf, een monopolist is en de glasvezelkabel op de eerste plaats gebruikt voor doorgifte van Tv-signalen. Internet is bijzaak. Met de dorpsverenigingen in deze regio heeft het jaren geleden afgesproken dat het voor ongestoorde TV doorgifte zorgt als de vereniging optreedt als tussenpersoon tussen klant en KCN. Voor de vergrijzende bevolking in het buitengebied is Sumo-worstelwedstrijden kijken belangrijker dan de wereld van internet. En zodoende schikten de door oude mannen gedomineerde dorpsverenigingen in de voorwaarde van KCN dat kabelaansluiting altijd betekent: een TV + internet. En dat voor enorme bedragen.

Wij willen echter geen TV en voorzover we dat zouden willen kan dat via internet. Dus opteren wij uitsluitend voor internetverbinding met overeenkomstige betaling. Begin juli worden we – zonder contract – aangesloten op de glasvezelkabel. De installateurs gaan hun boekje te buiten door ons te verzekeren alleen voor internet aangeslagen te worden.

Aanvankelijk lijkt ons dorpsverenigingsbestuur in de personen van voorzitter en vice voorzitter wel oren te hebben naar ons standpunt. Temeer ook omdat we van verschillende mensen in de buurt vernemen KCN veel te duur te vinden en het niet eens te zijn met die verplichte TV – internet koppeling. Twee, drie keer komen de heren bestuursleden op bezoek. Maar ze laten Hiroe de kastanjes uit het vuur halen. Een manager van KCN komt bij ons langs die peentjes begint te zweten als Hiroe fel van leer trekt over de onwrikbaarheid van het bedrijf en geen enkele opening biedt of suggestie doet. Telkens hamert Hiroe op het feit dat we niet alleen voor ons zelf opkomen. Jonge mensen surfen meer op internet dan dat ze TV kijken en het peperdure KCN contract jaagt jonge mensen uit de dorpen weg. Persoonlijk begrijpt hij ons standpunt wel, maar het bedrijf….. Hij zal de zaak niettemin voorleggen aan zijn baas, maar waarschuwt voor vals optimisme. Dan weten we eigenlijk al genoeg.

Hiroe onderzoekt bij een soort ‘Autoriteit Consument en Markt’ in Tokyo of KCN zijn monopolie niet misbruikt, maar de dienstdoende ambtenaar reageert slechts alsof hij in zijn middagdutje wordt gestoord. We gaan naar het stadhuis in Nara om bij de afdeling ‘digitaal verkeer’ te informeren welke rol de gemeente speelt bij internetvoorziening in het buitengebied. Op hun verzoek stuurt Hiroe een uitvoerige en gedetailleerde e-mail waarin ze onze situatie met KCN en de dorpsvereniging schetst. Ze wijst er bovendien op dat internet belangrijk is om het platteland leefbaar te houden en dat wij daar op onze manier een bijdrage aan willen leveren. Na een week komt het antwoord: de gemeente Nara heeft niets te maken met KCN, de dorpsvereniging en wat die met elkaar regelen, dat behoort tot de ‘privesector’, oftewel de ‘vrije markt’. “Wij  wensen u verder een blij leven in onze gemeente”. 

Ondertussen duiken de bestuursleden van de dorpsvereniging weg. Ze nemen de telefoon niet meer op en reageren niet op ingesproken boodschappen. Zo gretig als ze aanvankelijk zijn om ons lid van de vereniging te maken en een KCN contract te laten tekenen zo onzichtbaar maken ze zich na het eerste bezoek aan ons van de KCN manager. In een flitscontact met de vicevoorzitter laat deze zich ontvallen dat inwilliging van ons verzoek tot prijsverhoging van alle leden/klanten leidt. En daarmee wordt duidelijk dat KCN het bestuur met een dreigement onder druk heeft gezet. Braaf schikken de heren zich in het standpunt van KCN. De intimidatie werkt.

Voor de tweede keer bezoek van de KCN manager. Zijn gezicht verraadt meteen bij binnenkomst ‘slecht weer’. Zijn superieuren zien geen mogelijkheid iets voor ons te doen. Als we het contract niet snel tekenen dan gaat de stekker er per 25 augustus uit. We hebben dan nog een week bedenktijd. Als troostprijs belooft hij ons geen kosten in rekening te brengen voor de installatie en het gebruik van de kabel. We zullen zien. 

Inmiddels naarstig op zoek naar een alternatief voor de glasvezelkabel, want ook wij blijven bij ons standpunt. Na een telefonische waarschuwing vooraf gaat de internetverbinding inderdaad op 25 augustus ‘op zwart’. We maken een speurtocht langs de grote mobiele telefoon aanbieders, zeg maar de KPN’s en Tele2’s van Japan. Mobiel internet via 4G blijkt de oplossing. Met een zogenaamde ‘router’ in huis hebben we de beschikking over minimaal 30 GB per maand, onze eigen hotspot zeg maar. En zo zijn we sinds 1 september weer – draadloos – met de wereld verbonden.

In 1995 publiceerde Karel van Wolferen “Japan, de onzichtbare drijfveren van een wereldmacht”, een boek dat in Japan veel stof deed opwaaien en waarvoor de Japanse uitgever doodsbedreigingen ontving. Van Wolferen, die vloeiend Japans spreekt en heel lang in Japan woonde, o.a. als correspondent van NRC-Handelsblad, probeert in dit boek te achterhalen, waar hier de politieke, economische en financiële macht zit. Hij komt tot de conclusie dat die zich concentreert in een schemergebied tussen bedrijfsleven en ambtenarij. Politici zijn slechts marionetten van deze machtsblokken. Het parlementaire systeem en verkiezingen dienen hier slechts als ‘democratische’ dekmantel voor. De burger is nergens. Destijds las ik dat boek, dat goed gedocumenteerd is, met grote verbazing. Maar nu ik in Japan woon – ik geef toe ik kom pas kijken – beginnen Van Wolferens observaties allengs voor me te leven. 

In korte tijd heb ik toch al ervaren dat de overheid het bedrijfsleven beter beschermt dan zijn burgers. Die laatsten ondergaan het maatschappelijk bestel tamelijk gelaten, evenals de verstikkende bureaucratie en schikken zich, volgen braaf. Conformisme ligt Japanners beter dan rebellie of verzet. Liever harmonie dan conflict. Als we met dorpsgenoten praten over onze ‘kabelaffaire’ zijn ze het grondig met ons eens. Tegelijkertijd ontwaar ik scepsis in hun ogen over onze pogingen iets veranderd te krijgen. 

L: Hiroe kijkt vanuit de ’tatami-kamer’ in de tuin;

R: Hiroe in gesprek met buurman over KCN

 

Sinds afgelopen vrijdag liggen de renovatiewerkzaamheden in ons huis stil. De timmerlieden hebben vrij wegens O-bon, een soort Allerzielen dat elk jaar van 13 tot en met 15 augustus plaatsvindt. Het is geen nationale feestdag, maar nagenoeg alle bedrijven liggen stil en er is beduidend minder vrachtverkeer op de weg. Niemand maakt zakelijke afspraken. Vóór O-bon heeft iedereen het extra druk: allerlei klussen moeten voordien geklaard zijn, overal wordt opgeruimd, gewied, gemaaid en geveegd. 

De doden blijven hier bij de levenden horen: er zijn regels die aangeven waar, hoe vaak en op welke momenten sinds het heengaan de overledene herdacht dient te worden en dat is vaak. Al dan niet in aanwezigheid van een Boeddhistische priester. Maar altijd voor de Butsudan, het huisaltaar dat in praktisch ieder huis te vinden is, zeker hier op het platteland. Je vindt ze in soorten en maten, van kaal en eenvoudig tot rijken en barok. Achter openslaande kastdeuren bevindt zich een rijkversierd tabernakel als van een katholieke kerk, vol blinkend koperkleurig metaal, met centraal achterin een boeddhabeeldje. Eromheen kitscherige lampjes, kaarsjes en decoraties. In nisjes en op plateautjes leunen soms de portretten van overleden familieleden evenals kleine boekjes, waarin de genealogie van gestorven voorouders wordt bijgehouden. Hiervoor worden offergaven geplaatst zoals rijst, fruit en soms een boeketje. Tenslotte geheel vooraan een schoteltje om wierook te branden en een bel om de aandacht van de overledene te trekken. Geregeld nemen familieleden of bezoekers plaats op het kussen voor de Butsudan, steken een wierookstokje aan, luiden de bel en buigen devoot met de handen tegen elkaar het hoofd. Zo heb ik zelf verschillende keren tijdens bezoek aan vrienden dit ritueel uitgevoerd als uiting van respect voor zowel de levenden als de doden.

     

Tijdens O-bon verzamelen familieleden zich in het (voor)ouderlijk huis. Op de 13^e worden voor het huis bij de poort of inrit links en rechts een busseltjes stro of houtjes aangestoken. De rook die hiervan opstijgt dient de geesten van de overledenen naar hun vroegere woning te gidsen, waar ze gedurende drie dagen in het gezelschap van hun nabestaanden kunnen verkeren. Er worden Boeddhistische soetra’s gereciteerd en wierook gebrand; natuurlijk wordt er uitgebreid – vegetarisch – gegeten. Een portie ervan wordt op het altaar geplaatst. Op de 15^e begeleiden rooksignalen bij de poort de geesten opnieuw wanneer ze geacht worden terug te keren naar hun hemelse verblijfplaats.

Ook Japan kent secularisering oftewel verwereldlijking. Bij verschillende huizen zie ik uitgedoofde strobusseltjes, zoals bij onze buren, een drie generatie familie. Maar dit zijn wellicht evenveel symbolische  als letterlijke overblijfselen van een traditie die aan het verdwijnen is. Onze buurvrouw vertelt dat de jongste generatie niet voor O-bon thuiskomt; ze hebben het te druk. Er zijn bovendien nog drie andere momenten in het jaar waarop doden kunnen worden herdacht en de familie bij elkaar komt. Zij doet er nogal onverschillig over en het is met name haar bejaarde moeder die ‘het vuurtje aansteekt’ en de traditie levend houdt. Japanners gooien niet gauw iets weg, of het nu spullen zijn of gewoonten/tradities. Ze houden de vorm van tradities wel in ere maar over de inhoud maken ze zich niet meer zo druk.

O-bon betekent topdrukte voor de Boeddhistische clerus en omdat ook hier het aantal priesters slinkt kunnen ze de vraag amper aan. Ze haasten zich van het ene adres naar het andere. Zeker wanneer een dierbare minder dan een jaar geleden is gestorven is de aanwezigheid van een O-bo-san bij de herdenking gewenst. Hij of zij gaat voor bij het reciteren van de soetra’s en het branden van de wierook terwijl iedereen rondom het huisaltaar is verzameld. Afgelopen dagen ben ik er twee – in vol ornaat – tegengekomen, waarvan er een op een motorfiets. Helaas heb ik geen foto van de eerwaarde kunnen maken: zoals hij licht voorovergebogen op zijn tweewieler zat, in wapperende gewaden met een helm op waar hij normaliter een plechtige mijter draagt.

Vanochtend kwamen de timmerlieden weer opdagen en, gevraagd naar hun O-bon, lieten ze spontaan weten drie dagen vooral geluierd te hebben. Sakai-san, onze aannemer en vader van een van de timmerlui, vertelde dat hij het wel heel druk had met O-bon: zowel voor zijn eigen familie alsook ook vanwege de herdenking bij de familie van zijn echtgenote. Sakai-san junior zwijgt. Hij is ongetwijfeld aanwezig geweest in het ouderlijk huis, maar zijn zwijgen zegt genoeg over het belang dat hij hecht aan de traditie van de generatie boven hem.