In Japan

Deze week las ik in de Japan Times dat de vier grootste Japanse ESG- investeringsfondsen¹ hun geld voor 95% in buitenlandse bedrijven steken. Slechte score op de ESG-meetlat en minder rendement van binnenlandse bedrijven zouden hiervoor verantwoordelijk zijn. Hun ondermaats presteren op gebied van duurzaamheid vind ik eerlijk gezegd zorglijker dan hun geringe winstgevendheid.

Nu staat er elke dag wel iets (alarmerends) in de krant over milieu en klimaat. Ook hoef ik maar gewoon om me heen te kijken om te zien hoe onverschillig hier met onze aarde wordt omgesprongen. Vraag me vaak af wie zich in Japan druk maakt over de natuur en het (toekomstig) leefklimaat. Waar is de Japanse Greta Thunberg of een strijdbare organisatie² als de Nederlandse Milieudefensie?

Met de verloren slag om de aanleg van Narita Int. Airport nabij Tokyo (1967-1977) door studenten, locale burgers en boeren lijkt het activisme in heel Japan voorgoed uitgedoofd. De Fukushima-ramp in 2011 bracht nog even een massa tegenstanders van atoomenergie op de been. De regering sloot alle nucleaire centra. Maar inmiddels wordt de ene na de andere weer geruisloos in gebruik genomen…..’Harmonie’ is de norm, protesteren is lelijk. Big smile o.k. maar je tanden laten zien: ho maar.

Tegen deze achtergrond ontvangen we de uitnodiging voor een ‘Eco-salon’. Locatie: het gloednieuwe prestigieuze congrescentrum van de provincie Nara in Nara-stad. Een top-locatie. Organisatie: NEW (Nara Eco Wa), een ‘Regionale Raad ter bevordering van maatregelen tegen opwarming van de aarde’, een semi-overheidsplatform opgericht in 2008. 

We danken de uitnodiging aan de voorzitter van NEW, mevrouw Shimizu. We kennen haar met een andere voorzitterspet op: die van ‘Otentosan’, een stichting die 20 jaar geleden werd opgericht om zonne-energie te promoten als alternatief voor nucleaire stroom. We hebben goeie contacten met haar en haar stichting in verband met ons ‘zonnepaviljoen’ en onze duurzaamheidsambities. Medewerkers en vrijwilligers zijn veelal capabele vrouwen waarvan de kinderen uit huis zijn en de man ruimschoots de kost verdient. Omdat jonge aanwas ontbreekt hangt over de stichting inmiddels een sluier die even grijs is als de haren van deze 60-plussers. Het is als op allerlei gebied in Japan: ’n eenmaal in gang gezette trein dendert gewoon door op hetzelfde spoor tot het materieel wegens slijtage en ouderdom vanzelf tot stilstand komt of in elkaar stort.

We parkeren onze auto in de nagenoeg lege garage onder het luxe congres complex. Verpletterd door z’n hoge en wijdse architectuur (alsof binnenstadse vierkante meters niks kosten) worden we in de hal opgewacht door de vicevoorzitter van NEW. Hij brengt ons naar een zaaltje. Het interieur is van een universele saaiheid maar steekt daardoor aangenaam af bij de weelderige rest.
Ongeveer 20 personen zitten gemondmaskerd twee aan twee op anderhalve meter afstand aan gereedstaande tafeltjes. Een enthousiaste ‘Otentosan’-delegatie begroet ons. Aan hun donker kostuum, badge plus notitieboekje-en-potlood-in-de-aanslag zijn de aanwezige ambtenaren te herkennen. Ze spreken noch verroeren zich.

Na een welkom van de vicevoorzitter gaat het eerste van twee programma-onderdelen van start, getiteld: “Laten we samen de toekomst van iedereen maken”. Het is een voordracht door meneer Kiriyama over de milieu- en sociale initiatieven van AEON, de gigantische – internationale –  shopping mall-keten, bij welke hij al 48 jaar in dienst is.

Ondersteund door plaatjes, grafieken en tabellen legt hij uit hoe AEON zich inspant – ver voorbij de ESG-criteria – het milieu te sparen, sociale activiteiten te ontplooien en maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Hiroe fluistert mij geregeld de sleutelbegrippen in het oor zodat ik – samen met de geprojecteerde plaatjes – het verhaal een beetje kan volgen. Een greep uit de AEON duurzaamheidsactiviteiten: plastic vermindering, voorkomen van voedselverspilling, keuze voor hout- en papierproducten met FSC³  certificaat, inzameling van petflessen en voedsel-trays deels voor hergebruik, deels om te recyclen, verkoop van Fair Trade producten, een beurzenprogramma voor studenten uit ontwikkelingslanden, aanplant van bomen op ecologisch verantwoorde wijze (zo’n 12 miljoen in Japan zelf en Z.O. Azië).
Een indrukwekkende lijst. Zijn er nog vragen?
Hiroe steekt haar hand op en ontvangt de ontsmette handmicrofoon van de vice-voorzitter. Ze plaatst een kanttekening bij het succesverhaal en zegt: “Bij AEON worden alle koffiebonen voor de ogen van de klant her-verpakt: van het ene zakje in het andere. Herhaaldelijk meegemaakt. Het uitdrukkelijke verzoek om die verspilling achterwege te laten en de koffie in de oorspronkelijke verpakking te verkopen wordt resoluut geweigerd. Op grond van een wettelijk voorschrift. Hoe zit dat? “
AEON-san oftewel meneer Kiriyama is hier niet van op de hoogte, zal een onderzoek instellen en ons over de uitslag informeren.

Een korte pauze, waarna de tweede voordracht. Het woord is aan mevrouw Shimizu, nu als voorzitter van de Stichting Voedselbank Nara. Met een powerpoint presentatie en in een gloedvol betoog schetst ze de activiteiten van de voedselbank. Het gaat o.m. over voedselverspilling, wettelijke voorschriften i.v.m. voedselveiligheid, uiterste datum van smaakbehoud⁴ en over de invloed van corona op zowel donaties als aantal klanten. Veel cijfers. Geregeld valt het woord ‘mottainai’ (‘zonde om weg te gooien/verloren te laten gaan’).

In Japan – ’s-werelds derde economie – zijn voedselbanken onmisbaar. Het sociale vangnet is beperkt. Lonen staan al twee decennia op de nullijn, terwijl kosten van levensonderhoud stijgen. De pandemie doet er nog een schep bovenop: toenemende werkloosheid en faillisementen. Klanten van de voedselbank zijn veelal alleenstaande ouders en werkende armen, bejaarden met ontoereikend pensioen en – tot mijn verrassing – studenten. Die laatsten verloren hun (bij)verdiensten omdat de horeca, waar ze veelal werken, wegens corona gesloten is. Uit diezelfde horeca ontvangt de voedselbank dan wel weer onaangebroken voorraden, die anders wegens overschrijding van de ‘smaakdatum’ weggegooid moet worden en dat is natuurlijk ‘mottainai’. 

In het krachtige applaus dat mevrouw Shimizu na haar betoog ten deel valt klinken waardering, bewondering en aanmoediging door. Dan ontstaat een gesprek over de uiterste ‘smaakdatum’. De voedselbank accepteert enkel voedsel van één maand voor die datum. Zo’n datum wordt ‘veilig’ gekozen en ’n lichte smaakvermindering is niet perse hetzelfde als kwaliteitsvermindering betoogt Hiroe. Een beetje souplesse op dat punt zou de donaties van bijvoorbeeld AEON aan de voedselbank aanmerkelijk vergroten. Maar AEON-san torpedeert het idee onmiddellijk met een praktijkvoorbeeld: een AEON klant claimde ooit dat hij misselijk werd na het eten van een cake-je òp de uiterste smaakdatum.

Thuis grasduin ik met behulp van Google-translate nog eens in de websites van de verschillende organisaties. Met name de informatie op de NEW-site doet mijn aanvankelijke twijfel over deze organisatie verdwijnen: bijna een kwart-eeuw spant het zich in om op scholen en allerlei andere plekken het milieubewustzijn van burgers en bedrijven te versterken. Tientallen Youtube filmpjes instrueren kijkers hoe bij te dragen aan een schoner milieu met praktische tips over scheiding van afval, energie-zuinigheid, bewust autogebruik enzovoort. Alles in zulke vriendelijke bewoordingen en formuleringen dat achter elke zin een zonnige en vredige toekomst gloort.

Petje af ook voor betrokken burgers als mevrouw Shimizu. Ze trekt de kar van maar liefst drie, misschien wel meer maatschappelijke organisaties. Als een spin in het eco-web spant ze zich in om zoveel mogelijk mensen in beweging te krijgen voor zonne-energie, milieu-educatie en voedselbank. 

De eco-revolutie komt in Japan zeker niet op de barricades tot stand, maar misschien wel in een salon op toplocatie.

¹ De ESG (Environmental, Social and Governance)-criteria vormen de drie belangrijkste criteria die gebruikt worden om de duurzaamheid en de ethische weerslag van een investering in een bedrijf te meten. In de jaren 90 zagen de eerste investeringsfondsen het levenslicht die ESG-criteria en financiële prestaties volledig integreerden en actief aandeelhouderschap in de praktijk brachten. (Bron: Wikipedia)
 ² Japan kent wel landelijke afdelingen van internationale organisaties als Greenpeace (behoorlijk actief) en FOEI (Friends of the Earth) dat minder aan de weg timmert.
 ³ Forest Stewardship Council (FSC) is een non-profitorganisatie, in 1993 in Toronto opgericht op initiatief van milieuorganisaties uit 25 landen. FSC ondersteunt het internationale bedrijfsleven, overheden, maatschappelijke en milieuorganisaties om verantwoord beheer van bossen te bevorderen, met name in tropische gebieden. Dat gebeurt met het FSC-keurmerk, dat toegekend wordt aan hout, houtproducten en papier.(Bron: Wikipedia)
 ⁴ Waar Europa een houdbaarheidsdatum hanteert geeft Japan met een datum aan tot uiterlijk wanneer een product zijn volle smaak behoudt.

Een jonge boom planten? Gat graven en plant erin. Klaar. Een heel bos?  Zelfde handeling tot het hele terrein vol staat. Zo simpel ging het 25 jaar geleden toen we bij ons vorige huis in Nederland van een kaal stuk land een bosje wilden maken. In twee weekenden plantten we met vrienden meer dan 600 bomen en struiken, waarvan we tien jaar later weer eenderde rooiden. Eenmaal volgroeid vertrokken we naar Japan. 

Ik moet er vaak aan denken nu we hier een halve hectare verwaarloosde rijstvelden in een voedselbos willen veranderen. Die vroegere ervaring, wat lezingen en boeken over bodem, bomen en bossen hebben ons inmiddels wijzer gemaakt. Bodem voorbereiden, een beplantingsplan opstellen en vooral heel veel geduld hebben. In dat laatste worden we noodgedwongen getraind dankzij de corona-pandemie: enkele werksessies met vrijwilligers moesten we uitstellen of afblazen. Om dezelfde reden ging de opening van A.UN.HAUS op 17 april niet door. Bij die gelegenheid zou de eerste voedselbos-boom de grond in gaan.

Lang wachten drukt onze motivatie en tempert het vuurtje bij vrijwilligers. Dus prikken we een nieuwe datum voor het planten van de eerste boom: zondag 14 november. Die datum markeert min of meer de eerste verjaardag van ons project en valt mooi samen met het sluiten van de V.N. klimaat-conferentie in Glasgow. Zo plaatsen we een kleine gebeurtenis in ’n groot perspectief. We nodigen iedereen uit die in het afgelopen jaar bij het voedselbos betrokken was en maken er een feestje van.

Zo’n 26 mensen komen opdagen. Op zaterdag bereidt Hiroe de lunch voor, zodat ze op zondag de handen vrij heeft. Bovendien krijgt ze hulp van Yukiko. We kopen ballonnen en ik tuig hier voor het eerst de ‘muzikale windmolen’ op, die ik tijdens een Indonesië-reis 45 jaar geleden op Bali kocht. Geplaatst op de top van een bamboe-staak produceert hij bij het minste zuchtje wind een vrolijk melodietje. Hoe meer wind, hoe sneller de wieken draaien, hoe leuker de xylofoon klinkt en…hoe fanatieker de twee ganzen paren, die het gevaarte op de wind houden. Helaas. Het is wel zonnig, maar vooralsnog windstil.

We verzamelen ons in de tuin. Hiroe heet iedereen welkom. Ik hou een korte toespraak, vooral om de vrijwilligers in het zonnetje te zetten. Ook benadruk ik de lange adem en het geduld dat een voedselbos vergt, mede gesymboliseerd door de eerste boom: een ginkgo biloba, een van de oudste Aziatische boomsoorten. Kan wel 100 jaar worden maar groeit tergend langzaam. Dan is het woord aan Nozaki-kun, spil van de vrijwilligers en man van het eerste uur. Hij blikt vooral terug op de start van het project. Tenslotte spreekt Oyamada-kun, specialist bodemstructuur en waterhuishouding. Ik zie in hem een soort sjamaan met zijn wilde haardos en trage, bijna bezwerende manier van spreken. Hij draagt ’n Japanse pofbroek en galaxy-jack. Onder leiding van Oyamada-kun gaan we de ginkgo planten en hij belooft er een educatief evenement van te maken.

Tevoren hebben Hiroe en ik de plaats bepaald: op het hoogst gelegen en meest droge deel van het terrein. Een paar ballonnetjes fleuren de boel op. Het gezelschap verzamelt zich op die plek. Op dat moment heb ik nog geen flauw idee wat ons te wachten staat, behalve een gat graven, misschien een bedje van compost en hup, plant erin. Een uur later blijkt dat ik me met m’n Westerse doelgerichtheid weer eens vergist heb in een Japanse aanpak.
Ook tegen mijn verwachting in blijkt het boompje niet ín, maar óp de grond geplaatst te worden, voorafgegaan door uitgebreide voorzorgsmaatregelen en een Shintoïstisch ritueel.

In het kort: er wordt een gat gegraven – 80 cm diep, 15 cm(!) doorsnee – en gevuld met stenen. De uitgegraven aarde er omheen gespreid en bestrooid met houtskool. Daar bovenop een soort ooievaarsnest. Omstanders slepen het materiaal aan. Op de bodem een bedje van stro. Dan is het de beurt aan Miki-chan: liefhebster van tempelfestivals en Shinto-rituelen. Met een dennennaalden-tak in haar hand legt ze uit dat die symbool staat voor vruchtbaarheid. Oorspronkelijk gestoken in tanbo’s als smeekbede aan de goden om een overvloedige rijstoogst, inmiddels ingezet voor elke vorm van vruchtbaarheid. Dus waarom ook niet voor een voedselbos? Ze spreidt de naalden in ‘het nest’. Dan klappen we op haar aanwijzingen collectief twee keer in de handen, buigen en herhalen het klappen. Iedereen doet serieus mee, meer uit respect voor de natuur en zijn vitaliteit, dan uit vroomheid – denk ik.

Dan pas verhuist het ginkgo-boompje van zijn pot naar ‘het nest’ en wordt de ruimte tussen nestwand en kluit gevuld met blad en tuinafval, stevig aangedrukt. De wortels halen hun voedsel uit dat organisch materiaal en zoeken vanzelf de grond op voor water. Het smalle met stenen gevulde gat midden onder de boom zorgt voor beluchting van de wortels op hun weg naar de diepte. Oyamada-kun schept op deze manier de beste conditie voor de jonge boom op die plek. Hij heeft meteen gezien dat de bodem de uitputting door vroegere rijstteelt nog niet te boven is. Blauwgrijze ‘rottende’ klei die tijdens het graven naar boven kwam is daar een aanwijzing voor. In een natuurlijk bos is de bodem poreus, vol organisch leven en met een evenwichtige waterhuishouding. Hier is dat nog niet het geval en in haar eentje zal de ginkgo dat niet redden. Ze staat er nu kaal en eenzaam bij; ‘zij’, want het is een vrouwelijk exemplaar. Op (mannelijk) gezelschap moet ze even wachten. Het terrein is nog te nat. Komende winter graven we geulen en vijvers, bepalen we waar welke soort boom of struik komt en hoe een wandelpad gaat lopen. Met verdere beplanting en groei van het voedselbos neemt het organisch stofgehalte vanzelf toe en verbetert allengs de bodem. Die informatie krijgt het gezelschap later op de middag nog eens voorgeschoteld via een Youtube filmpje.

Met een groepsfoto sluiten we de boomplant-ceremonie af. De lunch wacht. Onder een heerlijke najaarszon geniet iedereen in de tuin van groentesoep, onigiri (rijstballen), yakitori (gegrilde kip), tsukemono (zelfgemaakte pickles) en groenteschotels; zoveel mogelijk met ingrediënten uit eigen tuin. Er heerst een ontspannen sfeer en het kost moeite om na de maaltijd mensen naar binnen te loodsen voor de vertoning van het videofilmpje.

Samen met Ando-kun heeft Hiroe de afgelopen weken voor een Japanse ondertiteling gezorgd bij de Nederlandstalige video “Meet je voedselbos-oogst”. Het gezelschap ‘zuigt’ de informatie op van voedselbos-pionier Wouter van Eck en de onderzoekers van Wageningen Universiteit. Bodemverbetering, toename van biodiversiteit en productiviteit zonder menselijk ingrijpen, op wetenschappelijke manier vastgesteld. Het maakt indruk.

De meeste mensen schuiven na de film nog even aan om na te praten onder het genot van thee en cake. Tijdens het gesprek dringen onverwacht de vrolijke noten van de muziekmolen binnen. Het gezelschap stuift naar buiten. Een Westelijk opgestoken wind scheert over de lege valei van het toekomstige voedselbos en zet de molen in werking. Een haast kinderlijke opwinding maakt zich van de toeschouwers meester. Het lijkt of de vrolijke klanken van de bamboe-xylofoon willen zeggen: eind goed, al goed. Een half uur later is het weer wind- en muisstil en iedereen naar huis.

De volgende ochtend komt de kweker op bezoek bij wie we de ginkgo kochten. Hij is nieuwsgierig naar ons voedselbos-project. Niet uit commerciële overwegingen maar vanwege zijn betrokkenheid bij een herbebossingsproject in Kizugawa, een ‘jonge stad’ in het naburige Kyoto. Het voedselbos-concept is iets nieuws en spreekt hem aan. Hij wil ervan leren. We bieden aan de Youtube filmpjes over voedselbossen met Japanse ondertiteling aan zijn staf te laten zien en over ons project van gedachten te wisselen. Hij ziet het helemaal zitten. Eerder dan verwacht en met nog maar één enkel boompje, maakt het voedselbos al nieuwsgierig. Wat moet dat worden? 

Immigranten zoeken graag land- en lotgenoten op, all over the world. Informeel dan wel georganiseerd. Per nationaliteit vind je vaak clubs in den vreemde. Ook in Japan. Inburgering zit in je hoofd, je ‘heimat’ in je ziel.
Wat mijzelf betreft: geen behoefte om hier met landgenoten Sinterklaas of Koningsdag te vieren. Ooit een nieuwjaarsborrel bijgewoond van de Nederlandse Vereniging in West Japan ¹⁾. Maar snert en pannenkoeken verleiden me niet gauw ’n tweede keer. Ik hou van Nederland en koester contact met familie en vrienden daar. Ben dagelijks dankzij radio4 en de NRC digitaal met het moederland verbonden. Lees hoofdzakelijk Nederlandstalige boeken en met Hiroe communiceer ik vrijwel alleen in mijn moerstaal. Waarom zou ik nog lid worden van zo’n immigrantenclub?

Zoiets als ‘vaderlandsliefde’ is mij al helemaal vreemd, daarvoor voel ik me te veel wereldburger. Maar kom ik in Japan ‘iets Nederlands’ tegen, spits ik toch mijn oren. Zoals in de afgelopen weken.
We krijgen bezoek van schrijfster Michiko-san. Een energieke vrouw, die niet om een woordje verlegen zit. Nog voordat Michiko de poort is gepasseerd laat ze me – in niet mis te verstaan Engels – weten mishandeld te zijn door een Nederlandse man met wie ze ooit een relatie had. Punt.
Overrompeld door deze openhartige ‘kennismaking’ kan ik niet anders dan op z’n Japans reageren en met gebogen hoofd ’gomèn nasai’ zeggen, een plaatsvervangend excuus voor aangedaan leed. Ze stelt mijn gebaar op prijs. Bij de thee horen we dat ze ooit in een vuistdik boek haar hart heeft gelucht over d’r onverkwikkelijke liefdesaffaire. Enkele dagen later staat er een artikeltje over ons en onze activiteiten in de lokale versie van de Mainichi-Shinbun. Daarin schrijft ze met waardering over mijn nationaliteit en over de decennia lange ervaring van Hiroe in Nederland. Alsof de lucht boven Nederland nu helemaal geklaard is.

Begin november bezoeken we vriendin Yuko in Tsuyama, 200 km van hier. We trekken een hele dag met haar op en bezoeken ’s-middags de Tsuyama Archives of Western Learning oftewel het ‘Rangaku-museum’ ²⁾.
Op de voordeur een sticker van het Leidse Sieboldhuis. Binnen vallen meteen de Hindelooper decoraties op, waarvan we de maakster, Kinuko-san, maar al te goed kennen ³⁾.
Het museum vertelt vooral het verhaal van enkele Japanse bollebozen uit de tweede helft van de 19e eeuw. Stuk voor stuk pioniers, in brons vereeuwigd voor de museum- entree. Een Nederlands – Japans woordenboek en vertalingen uit het Nederlands van diverse wetenschappelijke boeken in het Japans staan op hun naam. Mijn speurtocht naar iets ‘lees- of verstaanbaars’ in de lawine aan teksten levert weinig op. Op een paar snippertjes na is alles in het Japans.
Alleen ‘Ontleedkundige Tafelen’ op het titelblad van een 18e eeuws Nederlands  anatomieboek springt in het oog. Naderhand lees ik in een Engelstalige brochure dat twee Japanse artsen met dit boek in de hand lijken opensnijden voor anatomische studies. Ze zijn verrast door de nauwkeurigheid van de tekeningen en beschrijvingen. Tot dan kennen Japanners enkel Chinese illustraties van het menselijk binnenste, gezien als een afspiegeling van de kosmos. Dus meer landschappen dan organen.

Eenmaal terug in de entreehal ontdekken we de minuscule mededeling:  “Engelstalige audiotour beschikbaar”. We suggereren de conservator en receptioniste om buitenlanders voortaan bij aanvang van hun bezoek uitdrukkelijk op die service te wijzen. Die suggestie wordt in dank aanvaard en een diepe buiging valt ons ten deel als we het ‘Rangaku-museum’ verlaten.

Yuko is een beeldend kunstenaar, die we in Nederland leerden kennen toen ze in het naburige Heusden woonde. Ze runt hier nu in haar eentje het guesthouse annex galerie, gevestigd in een groot traditioneel huis. Mooi gerenoveerd. Ondanks de sporen van vroegere welstand zijn de ruimtes sober en leeg.  Yuko heeft ze zorgvuldig ingericht niet met meubels, maar met sculpturen van haar vader, die beeldhouwer is⁴⁾ : koppen, bustes, liggende, zittende of staande figuren in steen, brons, hout of terracotta. Alsof ze vaste bewoners zijn zo bescheiden en vanzelfsprekend zijn ze in het hele pand aanwezig. Yuko probeert het werk van haar zieke en bejaarde vader te verkopen. Moeilijke opgave. Aan de kwaliteit van het – enigszins klassieke – werk ligt het niet. Maar vergeleken bij Nederland ontbreken in Japan klimaat en infrastructuur voor kunst met een K.

Ik ben enigszins geshockeerd als we de volgende dag het sculpturen-depot van Yuko d’r vader bezoeken. We rijden daarvoor naar zijn geboortedorp, zo’n 10 km verderop. 

Op een kruispunt van wegen is een driehoekig veldje uitgespaard. Het is ‘bevolkt’ met grote beelden, merendeels vrouwelijke naakten in zwart graniet. Willekeurig opgesteld. Sommigen staren elkaar aan, anderen kijken wezenloos in de verte. Liggende, hurkende, buigende en strekkende figuren. Bizar om te struinen tussen zo’n verzameling granieten lijven. Ergens tussen de beelden staat een lelijk opberghok, aan de voet waarvan een serie koppen. Angst voor diefstal of vandalisme heeft Yuko niet: niemand is in kunst geïnteresseerd. En vandalisme? Op dat punt contrasteert Japan compleet met Nederland. Je ziet hier zelden graffiti, laat staan vernielingen, zelfs niet in metropolen als Tokyo en Osaka. 

We lopen even de heuvel op naast de driehoek. Bovenop staat het vervallen poortgebouw dat deel uitmaakte van het geboortehuis van Yuko’s vader. Als jongeman verliet hij voor goed zijn ouderlijk huis om in Tokyo te studeren, te werken en te wonen. Voor een beeldend kunstenaar lijken de perspectieven daar rooskleuriger dan op het platteland. Maar de tragikomische verzameling beelden op de winderige driehoek onder aan de heuvel doet vermoeden dat hij inmiddels een illusie armer is. 

Yuko bakt en verkoopt heerlijk zuurdesembrood; op de ochtend van vertrek heeft ze voor dag en dauw enkele broden gebakken. We nemen er twee mee. Op de terugweg hebben we nog een afspraak met vriendin Yasuko. Net uit Nederland aangekomen op de luchthaven van Osaka Int Airport spreken we af bij een wegrestaurant. Corona-maatregelen verplichten haar 10 dagen openbaar vervoer en contact met mensen te mijden. Ze huurt daarom een auto.
Elke keer als ze naar Japan komt om haar moeder te bezoeken brengt ze Hollandse kaas voor me mee. Tijdens de afgelopen periode van reisbeperkingen stuurde ze die heerlijkheden zelfs op. We treffen elkaar op de parkeerplaats van het wegrestaurant. Alsof het om een louche deal gaat overhandigt Yasuko mij snel en met gestrekte arm de Hollandse lekkernij. In een kwartier tijd, onder een stralende zon en op anderhalve meter afstand van elkaar praten we bij. Nog gauw een selfie en ieder vervolgt zijn weg.

De volgende ochtend geniet ik van een heerlijk Hollands ontbijt: brood met kaas, dankzij Yoku en Yasuko.
Een paar dagen later vinden we een catalogus in de brievenbus van Hindelooper ‘kunst’. Afzender: Kinuko-san. Naast gedecoreerde meubels, tegels en paraplu’s ook enkele schilderijtjes. Twee ervan zijn duidelijk geïnspireerd op Van Goghs, die daarvoor op zijn beurt weer motieven ontleende aan Japanse prenten. Een hutspot van Japans-Nederlandse ingrediënten in Hindelooper stijl. Nederland is nooit ver weg.

¹⁾  zie: blog-archief 3 februari 2019
²⁾  Rangaku is Japanse ‘Hollandologie’ of ‘Nederlandkunde’, de studie van Westerse wetenschap en techniek tussen 1635 en 1853 toen
de Hollandse handelspost op Dejima bij Nagasaki de enige verbinding met de (Westerse) buitenwereld vormde.
³⁾  zie: blog-archief 2 oktober 2019
⁴⁾  zie: www.toshiosakurai.com/

 

 

Omdat onze woonomgeving al een permanent vakantiegevoel geeft trekken we er nauwelijks op uit. Als we al eens voor een of meer nachten van huis gaan proberen we dat plezier ook nog met ‘iets nuttigs’ te combineren. Zondag 19 september. Surfend op de digitale golven blijken ryōkans en hotels tot onze verbazing overal volgeboekt. Dus vertrekken we maandag de 20ste in de veronderstelling op zo’n doordeweekse dag wel een slaapplek op de bonnefooi te vinden. 

Het ‘nuttige’ is in dit geval het Forest River-project in Asuka: een initiatief om verwaarloosde bossen op berghellingen te verbeteren. Volwassen vrijwilligers en (hun) kinderen plegen dit onderhoud door een combinatie van actieve recreatie en educatie. Dat laatste is de uitdrukkelijke bedoeling van de initiatiefnemer, meneer Morikawa, een gepensioneerde leraar. Zelf geboren en getogen in een bergdorp dat onder Asuka valt gaat hem de kwijnende natuur zeer aan het hart. 

Zijn vader, een kamikazepiloot die de oorlog overleefde, was een man van aanzien. Als oudste zoon is Morikawa-san voorbestemd zijn vader als hoofd van de familie op te volgen. Omdat hij echter – tegen zijn ouders wil in – de liefde van zijn hart volgt verliest hij die positie aan zijn jongere broer en vertrekt naar elders. Een jarenlange breuk houdt hem weg van familie en geboortedorp.
Als het contact herstelt bewoont zijn broer inmiddels het ouderlijk huis en bekleedt het ambt van burgemeester. Met lede ogen ziet Morikawa-san hoe de natuurlijke erfenis van zijn vader, de bossen, er ondertussen bij staat en besluit er iets aan te doen. Maar ook die natuurliefde wordt door zijn gezag dragende broertje maar lauw ontvangen. Ondanks deze scepsis zet hij door. Stapje voor stapje krijgt het bosonderhoud vorm en uiteindelijk weet hij zelfs de burgemeester voor zijn project te winnen. Forest River, is een vertaling van Morikawa¹, de familienaam. Bos èn ouderlijk huis worden – letterlijk en figuurlijk – door een snel stromend riviertje met elkaar verbonden.

Na WO II vindt in heel Japan massaal herbebossing van kale hellingen plaats ten behoeve van de houtproductie. Dicht op elkaar geplant schieten zo overal productiebossen uit de grond van één, hooguit twee soorten naaldbomen: sugi en hinoki. Snelgroeiende kaarsrechte stammen, prima voor de bouw. Bosbouwer is dan nog een zwaar, maar gerespecteerd beroep en bosbouw een bloeiende bedrijfstak. De cyclus van beplanting, onderhoud en rooien houdt de bossen relatief gezond, ondanks de monocultuur. Het ecosysteem is wel armer dan van een gemengd bos, maar gaat niet verloren. Wilde dieren vinden er nog steeds voedsel, de grond houdt water vast en spoelt niet van de hellingen. In de jaren ’90 komt de klad erin. Japan haalt goedkoop hout uit Canada, de inlandse houthandel stort in. Bevolkingskrimp op het platteland en een groeiende minachting voor lichamelijk en ‘vies’ werk, doen daar een schepje bovenop. Er wordt niet meer naar de bossen omgekeken. Te dicht op elkaar geplant beconcurreren bomen elkaar sindsdien op groeiruimte en zonlicht. Gevolg: bossen zijn verworden tot een unheimisch duister oord waarin ijle, kale stammetjes ergens in de hoogte een onzichtbaar ‘dak’ dragen. Geen onderbegroeiing meer. Door zo’n bos zie je de bomen niet meer en vice versa.

Morikawa-san heeft dus een missie: met weinig of geen geld de bossen zien te redden, niet alleen nu en die van de familie, maar ook in de toekomst en elders. Vandaar de combinatie van ouders met kinderen. 

Tijdens zijn bezoek aan ons – enkele weken geleden – toont hij foto’s van zijn project uit de afgelopen 8 jaren. We zien hoe kinderen samen met (hun) ouders helpen bij het uitdunnen van verdicht bos. Op een verrassend slimme, oeroude methode. Bomen, die eruit moeten worden ter plekke zo ver mogelijk van hun bast ontdaan waarna de stam uitdroogt en de boom sterft. Pas dan wordt hij omgezaagd. Het waterverlies brengt het gewicht enorme omlaag, zodat de afgezaagde stam met mankracht versleept kan worden. Koppie, koppie.

Terug naar Asuka. We treffen Morikawa-san ’s-ochtends om 10 uur bij het dorpshuis. Hij wil ons een workshop van zijn Forest River project laten bijwonen. Net buiten het dorp op een schaduwrijke plek aan de bosrand heeft zich een groep van 16 kinderen in de leeftijd van 4 – 8  jaar en ongeveer evenveel ouders/begeleiders verzameld. Ze komen soms van ver buiten het Asuka. De entourage heeft iets van een ‘open lucht schooltje’: rekken met kinderboeken over planten en dieren, werktafeltjes, prikborden. Tussen een paar bomen zijn touwen gespannen waar kinderen zich klimmend en balancerend kunnen uitleven.

Volgens Morikawa-san zijn het allemaal kinderen met leer- en/of gedragsmoeilijkheden, iets dat mijn lekenoog ontgaat. Vandaar waarschijnlijk de bijna één-op-één begeleiding. En waarom ook geen natuureducatie met ’n therapeutisch tintje? Hoe dan ook, de kinderen luisteren behoorlijk gedisciplineerd naar de ‘juffen voor de klas’. De eerste vertelt een sprookje dat zich – natuurlijk – in een bos afspeelt, de tweede legt de groeikracht van bamboe uit en wat je er zo al van kunt maken. Een foto van bamboe die – dwars door de vloer – een keuken binnendringt maakt grote indruk. Op het half uurtje ‘theorie’ volgt de praktijk: van gedroogde bamboe maken de kinderen bezems, spatels of speelgoed. Met bewonderenswaardige toewijding van hun begeleiders leren zelfs de kleinste ukken messen, zagen en tangen hanteren. Alles verloopt in een gemoedelijke sfeer en het team vrijwilligers lijkt te varen op een vertrouwd kompas. Morikawa-san bemoeit zich nergens mee en houdt zich op de achtergrond. 

Terwijl de kinderen verder knutselen neemt hij ons mee naar zijn ouderlijk nest, een groot traditioneel huis met ommuurde tuin en indrukwekkende, gesloten poort. Hij meldt zich via de intercom en wacht keurig op een welkom van zijn schoonzus. We vangen een glimp op van het interieur, waar de tijd stil is blijven staan ondanks de complete herbouw van het huis zo’n 10 jaar geleden. Door een poortje aan de achterzijde komen we bij het riviertje, waarvan het heldere, maar snel stromende water een diepe geul in het gesteente heeft geslepen. Erboven welft een bladerdak. Morikawa-san wijst op een stenen trapje dat naar de plek leidt waar zijn moeder nog de was deed.

Dan gaan we naar het ‘zieke’ bos. Vanaf de weg erlangs is al te zien hoe erg ‘de patiënt’ eraan toe is: stammen als lucifershoutjes, grijs, grauw en donker. Morikawa-san pikt er een boom uit om ons de eerste stap van zijn ‘rooi-methode’ te leren. Beneden aan de stam snijdt hij de bast rondom door en maakt met een spatel een stukje ervan los. Vervolgens trekt hij van onderaf het reepje zo ver mogelijk in één lange strook van de stam. Dan is het aan ons om de boom verder te villen, een karweitje dat na de lunch de kinderen wacht.

Met de kinderen – zo vertelt Morikawa-san – houdt hij vòòr de dodelijke ingreep een kort ritueel ter verontschuldiging aan de goden waarvan elke boom een manifestatie is. Een oud gebruik dat met de verwaarlozing van de bossen teloor is gegaan.
Rond het middaguur nemen we afscheid van Morikawa-san en zijn Forest River-project.

Even buiten het dorp zien we enorm veel mensen langs velden en boshellingen wandelen. Op de heenweg was ons de ongewone drukte op wegen ook al opgevallen. Dan realiseren we ons dat deze maandag wel eens een vrije dag zou kunnen zijn. En inderdaad, in de agenda staat op 20 september ‘keirō no hi’, ‘dag van respect voor de bejaarden’ ^2.. Wij rekenen ons nog volop tot de categorie die dat respect moet betuigen. Na de lunch voegen we ons bij de menigte dagjesmensen dat de Ishibutai tumulus bezoekt: een indrukwekkende grafheuvel uit de 6e eeuw en dé trekpleister van Asuka.

Een kolossaal hunebed op een heuvel, waaronder zich een grafkamer bevindt. We gaan er binnen en ik mijmer: ‘geen betere plek dan deze en geen betere dag dan vandaag voor een memento mori ‘ : ’denk aan je sterfelijkheid’ of in mijn eigen hybride vertaling : ’denk aan de bossen’.
Vóór de files zijn we weer thuis, verzekerd van een heerlijk en vertrouwd bed.

^1. mori = bos(sen), kawa = rivier(en)
^2.  In 1966 werd ‘bejaardendag’ een nationale vrije dag. De Japanse regering schonk een zilveren herdenkingsbeker aan Japanners die 100 jaar werden. Dat waren er toen 153. Omdat het aantal fors toenam werd in 2009 de beker verkleind om kosten te besparen. In 2014 ontvingen 29.357 nog een zilveren bekertje. In 2017 kregen 32.097 100-jarigen (27.461 vrouwen en 4.636 mannen) slechts een felicitatiebrief met een goedkoop – verzilverd – souvenirbekertje, dat een besparing van $ 1 miljoen opleverde. Of dit vrijkomende bedrag sindsdien in ‘zorg’ wordt gestoken is voor ons en elke kritische burger nog de vraag.

 

Op excursie bij de usho, een meester die aalscholvers fokt en traint voor de visserij. We pauzeren in zijn prieeltje langs de Nagara rivier. Aan de overkant de Kinkaberg. Bovenop torent het kasteel van de roemruchte Nobunaga clan. Maar de gids die ons al een hele ochtend over historische hoogtepunten van Gifu-stad vertelt wijst naar mijn zitplaats en zegt: ‘precies daar zat ooit Charlie Chaplin! ’Waaahhhh!!’ gaat het door de groep alsof het bankje bij toverslag van kwaliteit verandert. Japanners verbinden zich graag met beroemdheden en plekken die deze bezochten. Al eerder die ochtend hadden we zo’n ‘ontmoeting’ in de Myoshoji tempel. Daar logeerde ooit de gevierde haiku dichter Basho (1644 – 1694). Bij aankomst penseelde hij: ‘k wou da‘k lang genoeg kon blijven om de akaza¹ te zien groeien tot een wandelstok voor senioren. De bejaarde tempelpriester vertelt dit al leunend op zo’n stok en wijzend naar de gekalligrafeerde haiku op een ereplaats aan de muur. Buiten zien we een levende akaza de hoogte in schieten.

Laatste bezienswaardigheid van die zondagochtend is de Daibutsu, een bijna 14 meter hoog Boeddha beeld in de Shobo-ji tempel. Ook al een beroemdheid. De ‘ruggengraat’ van deze Boeddha is tevens de centrale steunpilaar voor de constructie van het hele tempelgebouw. Het beeld zelf bestaat uit bamboevlechtwerk, opgevuld met klei en afgewerkt met papier, bladgoud en lak. Een sympathieke Boeddha, die met mededogen naar de mensen beneden kijkt, anders dan zijn giga collega bij ons in Nara² die onbewogen over de hoofden van het volk heen tuurt.

We zijn een weekend in Gifu-stad op uitnodiging van Okāsan, onze ‘instant-moeder’³ , tezamen met al haar nakomelingen plus hun schoonouders. Een gezelschap van 38 personen, in leeftijd variërend van 8 maanden tot 97 jaar (Okāsan).

Eindelijk is het dan zover: Okāsan d’r funeral party oftewel haar ‘laatste’ wil: bij leven en welzijn feestelijk afscheid nemen van mens en wereld. En Okāsan d’r wil is wet. Twee jaar geleden al aangekondigd, maar wegens de pandemie telkens uitgesteld. Blakend van gezondheid en levenslust denkt iedereen dat ze glansrijk de 100 passeert. Maar nog eens uitstellen?  Geen sprake van!  Je weet maar nooit en… de Olympische Spelen gaan tot ook gewoon door? Teneinde raad bedenkt haar oudste zoon dat alle volwassenen vooraf twee keer een PCR-test ondergaan. Een betrekkelijke veiligheidsmaatregel, want in het enorme hotel drommen we met honderden andere gasten uit heel Japan samen.

De bekommernis om besmettingsgevaar verdwijnt snel wanneer we met het hele gezelschap inschepen in twee boten die aan de achterzijde van het hotel klaarliggen. Het is zaterdag rond 18.00 uur. Een laagstaande zon zet lucht, water en onszelf in een rooie gloed. Iedereen is in bad geweest en gehuld in een yukata⁴ van het hotel of in eigen kimono zoals in het geval van Hiroe en mij. Eindelijk eens gelegenheid de zomerkimono te dragen die ik lang geleden cadeau kreeg, maar in Nederland in de mottenballen liet liggen.

 Dit moet het hoogtepunt worden van Okasan d’r feest: varend dineren en ondertussen getuige zijn van een ukai, het vissen met daarvoor getrainde aalscholvers, een 1300 jaar oude, maar in leven gehouden traditie. Terwijl we enkele kilometers stroomopwaarts varen worden we ingehaald door een boot waarop twee koks ayu grillen, de riviervis waar aalscholvers bij uitstek op jagen. Even later gaan we voor anker en voegt de Chef-kok de visjes toe aan de al opgediende gerechten. Nauwelijks geproefd van die heerlijkheden of een usho en zijn assistenten komen met hun boot langszij. Gehuld in een stro-rokje en zwart hemd vertelt de meester over de aalscholver-visserij. Eerst draait hij een zwarte doek in een punt op zijn hoofd. Met het witte mondkapje en sikje dat eronder uitsteekt heeft hij zelf iets weg van een aalscholver.

Sinds lang worden de vogels in gevangenschap gefokt en getraind voor de visserij. Hun aangeboren vaardigheid om onder water te duiken en daar vissen te verschalken is ‘verfijnd’ tot een techniek om die vangst niet door te slikken, maar – uiteindelijk – de menselijke maag te vullen. Uit een van de manden haalt zijn assistent een levende aalscholver te voorschijn. De vogel krijgt een touwtje om zijn hals ter hoogte van zijn maag en een paar dooie vissen voor zijn neus. Als in een reflex schiet zijn snavel af op de vissen, die subiet in zijn keelgat verdwijnen. De meesterhand masseert vervolgens zijn strot en floep daar is de vis weer. Dit herhaalt zich enkele keren. Het gaat allemaal zo snel, soepel en geroutineerd, dat gedachten aan zoiets als dierenleed geen kans krijgen. Vooralsnog, want het echte werk moet nog komen.

 We leren dat in deze manier van vissen al lang geen brood meer zit. De visstand is dramatische gedaald door overbevissing en milieuomstandigheden. De ayu wordt nu elders gekweekt en ieder jaar uitgezet in de Nagara. Ukai  is cultureel erfgoed geworden en valt onder het Bureau van de Keizerlijke Hofhouding in Tokyo. Dit instituut benoemt de usho, waarvan er nooit meer dan acht zijn. Een eer die wel verplichtingen met zich meebrengt: sowieso gaat er elk jaar een maaltje verse ayu via de strot van de aalscholvers naar de keizerlijke familie. Verder dient de usho gasten van staatsbezoeken te trakteren op een ukai. Tenslotte dient hij met zijn ‘attractie’ beschikbaar te zijn voor leden van de keizerlijke familie en hun relaties. Zo zullen ‘de Oranjes’ vast ’n keer – net als wij – op de Nagara gedobberd hebben.

Het begint te schemeren. De meester is nog niet klaar met zijn verhaal of onze aandacht wordt al weer getrokken door een varend podium. Vier dames in kimono dansen op traditionele muziek. Deinend op de golven brengen ze ons een serenade, opmaat voor het ‘moment suprême’. 

In de donkere verte doemen zes fakkels op. Van dichterbij blijken het complete vuurkorven te zijn, die aan een wendbare arm op de boeg van elke boot hangen. Hun licht is net voldoende om de verrichtingen van de meester en zijn ‘vissers’ op afstand te kunnen zien. Een tiental aalscholvers bevindt zich in het water naast iedere boot, aangelijnd in de hand van hun baas. Geregeld gaan ze kopje onder. Heeft er een beet dan trekt de usho hem tot de bootrand uit het water omhoog om hem snel z’n buit te ontfutselen en de vogel terug te zetten. Een heel circus om al die beesten in de hand en in de gaten te houden en te vermijden dat hun lijnen met elkaar in de knoop raken. Een aalscholver kan wel 20 vissen in een uur verschalken hoorden we tijdens de demonstratie eerder op de avond. 6 boten x 10 aalscholvers x 20 vissen zouden dus 1200 vissen in een uur tijd kunnen opleveren. Als er al ooit zo’n vangst is gedaan dan ligt die toch in een ver verleden toen mensen nog met deze vorm van visvangst moesten zien te overleven. Nu is de aalscholvervisserij louter een cultuurhistorisch evenement vergelijkbaar met de even oude valkenjacht elders in de wereld.

Een half uur later varen de zes boten ter afsluiting van de show nog één keer in formatie voorbij. Wij keren terug naar het hotel, de zondag nog voor de boeg. Okāsan d’r ultieme wens is vervuld, zelfs met keizerlijke egards. Haar funeral party ……….je kunt je maar ergens onsterfelijk mee maken.

¹ de akaza is een éénjarige plant die wel twee meter hoog kan worden; gedroogd leent de stam zich uitstekend
voor wandelstok want hij is licht, onbreekbaar en ligt prettig in de hand.
² de grote boeddha in de Todaiji-tempel, op wereld erfgoedlijst van UNESCO
³ zie: ‘Okasan’, blog-archief  13 november 2019.
⁴ katoenen kimono, die na het nemen van een bad wordt gedragen