Onlangs attendeerde ik per mail op ‘Tokidoki’ een TV-serie over Japan die de VPRO vanaf 16 september uitzendt . Uit reacties hierop blijkt dat mijn suggestie overbodig was. Iedereen was er al van op de hoogte, had voorbeschouwingen gelezen of trailers gezien. Zelf las ik er een artikeltje over in de NRC en surfde naar de VPRO site.
Waar ik nieuwsgierig naar was is de motivatie achter het programma. Dan blijkt dat Paulin Cornelisse, die Tokidoki presenteert, van jongsaf aan geboeid is door Japan. Ze spreekt de taal, heeft een jaar in Hiroshima gestudeerd en Japanse vrienden. Dit garandeert natuurlijk nog geen boeiend programma. Ze geeft elke aflevering wel een motto mee dat de hele serie boven een toeristische promo kan uittillen. En dat is al heel wat. Ben benieuwd.
Vlak voor de ‘Tokidoki’- tip mijmerde ik over een nieuwe blogbijdrage. Daarbij vroeg ik me af wat er voor de ‘buitenwacht’ meer achter onze emigratie naar Japan steekt dan een senioren avontuur, een “Ik vertrek” zonder TV camera’s. Als Tokidoki al ontstaat uit persoonlijke interesse van een presentatrice dan durf ik mijn emigratie naar het land van de rijzende zon wel wat toe te lichten.
We willen hier graag oud worden. Voor Hiroe lijkt dat een begrijpelijk motief, maar voor mij? De 70 gepasseerd en dan je echtgenote volgen naar een land aan de andere kant van de wereld, waar je de taal niet van kent? Een minder voordehand liggende ‘keuze’ zou je denken. Toch hebben we beiden de stap met overtuiging gezet. Maar zou ik ook geëmigreerd zijn als ik Hiroe niet kende? Hoogstwaarschijnlijk niet.
Behalve echtelijke liefde en trouw is er ook mijn fascinatie voor Japan. Ik was 18 en in opleiding voor priester-missionaris. In de stoffige kloosterbibliotheek vielen tussen de dikke zwarte ruggen van theologie- en filosofieboeken twee kleine hagelwitte boekjes op. Een over Zen van T.D.Suzuki en de ander ‘Tau Te Ting’ van Lao Tse. Die volstrekt onbekende namen en begrippen maakten me nieuwsgierig. De inhoud ging over een compleet andere wereld, andere levensvisie en -wijsheid zo veel was me wel duidelijk, maar veel begrijpen deed ik niet. Evengoed ontging me toen de verwevenheid van het Japanse Zen met het Chinese Tau. Pas vele jaren later ging ik zen oefeningen doen onder leiding van een lerares. Want zoveel had ik inmiddels wel door: zen is praktijk.
Ondertussen las ik over de bakermat van Zen Boeddhisme: China waar Zen ontstond als mengvorm van Boeddhisme en Tau. En Japan natuurlijk, dat in cultureel opzicht zeer schatplichtig is aan China: het schrift, litteratuur, schilderkunst, thee-cultuur, stedenbouw, keramiek, geneeskunde, Confucianisme, Taoisme, (zen)Boeddhisme. Japanners zijn misschien niet zo origineel als het om uitvindingen/ontdekkingen gaat, maar ze zijn nieuwsgierig en ware meesters in het opnemen en vervolgens ‘perfectioneren’ van wat ze importeren. Dat geldt ook voor Zen.
In dat missionaris willen worden zat al een zekere hang naar avontuur. Tijdens mijn studie deed ik veel informatie en kennis op over Japan. Aangevuld met de ervaringen en verhalen van medebroeder-missionarissen die in Japan woonden en werkten besefte ik steeds meer dat Japanners ons meer te bieden hebben dan andersom. Dus weg bekeringsdrift. In plaats daarvan een onverzadigbare honger naar alles wat met Japan heeft te maken. Het land ooit bezoeken kwam bovenaan op het verlanglijstje.
Destijds wel eens overwogen om in Leiden Japanse taal en cultuur te gaan studeren en van mijn interesse een beroep te maken. Maar ik ben een amateur gebleven in de beste betekenis van het woord. Aan mijn Japan-interesse heb ik evengoed op allerlei manier vorm kunnen geven. Ook professioneel zoals door het maken van tentoonstellingen met Japanse kunst en design. Beeldende kunst – die andere liefde – heeft me uiteindelijk voor het eerst naar Japan gebracht in 1988. Een jaar later leerde ik Hiroe kennen, in Nederland. Die persoonlijke band met Hiroe gaf – en geeft nog steeds – mijn Japan fascinatie zowel een warme doorbloeding en als gezonde ontnuchtering.
Want ik mag dan een bibliotheek met boeken over Japan hebben (gelezen), Japanse films en documentaires hebben gezien, tentoonstellingen hebben bezocht, veel gereisd door Japan enzovoort, het dagelijkse leven leert je de details van een andere cultuur. Dat gold voor Hiroe in Nederland en voor mij nu in Japan.
De cultuurverschillen laten zich vooral zien in hoe mensen met elkaar omgaan. Japanners hebben dezelfde eigenschappen, emoties, strevingen als elk ander mens ter wereld. Maar ze ‘verpakken’ die in (andere) rituelen/omgangsvormen. Mensen geven elkaar bijvoorbeeld geen hand ter begroeting, laat staan een zoen. Die lichamelijke afstand staat een mentaal-emotionele betrokkenheid niet in de weg. Integendeel zou ik haast zeggen, contacten, zelfs vluchtige of eenmalige, kunnen juist intens en heel plezierig zijn. Henk Oosterling ( een Westerling die zijn naam eer aan doet vanwege zijn kennis van het Oosten, met name van Japan) zegt dat wij – Westerlingen – vorm en inhoud van elkaar scheiden en in het gedrag van Japanners een inhoudsloos ritueel zien, een lege verpakking. Hij benadrukt dat Japanners dat onderscheid niet maken en dat vorm tevens inhoud is of op zijn minst kan zijn. Ik denk dat hij gelijk heeft.
Die alledaagse praktische omgang met en door Japanners – helaas in mijn geval zeer gebrekkig vanwege de taalachterstand – wordt ook ergens onzichtbaar gestuurd door eeuwenlang doorgegeven levensbeschouwelijke visies op leven, dood en natuur. Shintoisme, (zen)Boeddhisme, Confucianisme en Taoisme doen zich niet als dogmatische instituties gelden, maar kleuren wel het leven van de mensen.
Voor mij is nog steeds een raadsel waarom Japan zo vasthoudt aan de vele tradities en tegelijkertijd de ‘verworvenheden’ van de hedendaagse wetenschap en techniek omarmt. Verworvenheden, die bijvoorbeeld de natuur, waar Japanners altijd zo lyrisch over doen, vernietigen. Ze vergapen zich aan de kersenbloesem, maar ontbossen berghellingen om zonnepanelen te plaatsen. Zijn dat ongerijmdheden die alleen een Westers oog waarneemt?
Laat ik oppassen mijn vroegere bekeringsdrift geen nieuw leven in te blazen.