Onlangs las ik een artikel in de NRC over twee Japanse dames, die onafhankelijk van elkaar een boek schreven over hun leven in Nederland 1. Een van hen, Fumiko Miura, zegt daarin “wat je hier over Japan hoort komt bijna altijd van Nederlanders.” En dan gaat het – volgens haar – vooral over ‘rare en exotische’ dingen. Het alledaagse leven van gewone Japanners komt nooit aan bod.
Grappig is te lezen hoe Miura haar moederland in bescherming neemt tegen cliché-beelden over Japan die Nederlanders er op na zouden houden. Hiroe deed destijds hetzelfde.
We wonen nu bijna vijf jaar in Japan, op het platteland weliswaar en geblokkeerd door 3 jaar corona-restricties. Ben geen Japanoloog, maar weet inmiddels wel onderscheid te maken tussen wat ‘authentiek Japans’ is en wat met name de reiswereld voor ‘typisch Japans’ houdt. Japan is in elk geval alles behalve ‘zen’ of ‘mystiek’. Japanners zijn gewone mensen met dezelfde eigenschappen, ambities en emoties als waar ook ter wereld. Natuurlijk gekleurd en gedrenkt in hun eigen cultureel-historisch sopje. Dat maakt Japan interessant.
Bij gebrek aan taalvaardigheid geef ik mijn ogen meer de kost dan mijn oren. In het besef dat het Westerse ogen zijn probeer ik toch zo onbevangen en open mogelijk waar te nemen. Dingen waarover ik me kan verwonderen en van kan genieten – zelfs zonder ze te begrijpen – komen vanzelf op me af. Zowel kleine alledaagse als grote uitzonderlijke. Zo ontstaat mijn beeld van gewone Japanners en dat geef ik door. Hier twee recente voorbeelden: één aan onze keukentafel en één uit de krant.
OLIFANTENHUID
Een druilerige dinsdag. We zijn nog aan het bijkomen van het voorafgaande weekend, waarin we een lezing, rondleiding en lunch verzorgden voor de Volksuniversiteit Nara. ’s-Ochtends vroeg kondigt Nishikawa-kun aan rond 10.00 uur even ‘langs te komen’ met speciale ‘okashi’ (versnapering). Nog voor hij verschijnt rijdt Naoko in haar knalgele autootje langs juist op het moment dat Hiroe bij de poort staat. Ze is op weg naar een bepaalde bestemming, maar stapt toch uit en volgt Hiroe naar binnen voor een kopje thee. Klokslag 10.00 uur schuift Nishikawa-kun aan. Beide zijn voedselbos-vrijwilliger, derhalve geen vreemden voor ons of elkaar. Onze relatie met vrijwilligers is open en vriendelijk, maar toch anders dan met mensen die we tot onze vriendenkring rekenen.
 |
We drinken samen thee en genieten van de ‘okashi’ die Nishikawa-kun en ook Naoko meebrachten 2. Het gesprek gaat wel over het voedselbos maar grotendeels over ‘koetjes en kalfjes’. Na een uur hou ik het voor gezien en verdwijn. Hiroe en Naoko staan garant voor een onderhoudende conversatie. Nishikawa-kun is volgend, luistert, lacht en beaamt hooguit wat anderen te berde brengen. Elke noodzaak ontbreekt aan het gesprek dat maar voortkabbelt, van de hak op de tak. Met de waterkoker op tafel vult ieder zelf z’n theekopje bij. De klok tikt uren weg, zelfs het indringende geluid van de dorpssirene om 12.00 en 15.00 uur is geen signaal voor de bezoekers. Gezelligheid kent geen tijd. Rond lunchtijd vraagt Hiroe zich af wat te doen. Zelf valt ze bijna flauw, maar kan zich geen hap veroorloven zonder de gasten ook iets aan te bieden. Haar verontschuldiging dat ze niet meer dan een kommetje rijst voor kan schotelen blijkt geen hint die de gasten op het idee brengt maar eens op te stappen. In tegendeel. Ze laten zich de sobere maaltijd smaken en blijven ook daarna rustig zitten. In de loop van de middag – zo vertelt Hiroe me later – kijkt ze van tijd tot tijd nadrukkelijk op de keukenklok om hardop te melden hoe laat het is. Ook deze hints halen niets uit. Pas als ze dit om 16.00 uur nog eens nadrukkelijk doet pikt Naoko het signaal op. Ze verontschuldigt zich zo veel van Hiroe d’r tijd in beslag te hebben genomen en vertrekt. Zo niet Nishikawa-kun, die niets (meer) te vertellen heeft. Nog eens twee uur zit Hiroe met hem alleen opgescheept. Uitgeput van de inspanning om de godganse dag de gastvrouw uit te hangen voor zo’n onbestemd en onbegrensd bezoek valt ze als een blok in slaap.
Het is schering en inslag dat onze bezoekers de ‘weg naar de uitgang’ maar moeilijk vinden, maar wat die dag gebeurt slaat alles. Het karakter van een ‘open huis’, de warmte van een huiskamer, het gewillig oor van Hiroe, d’r gastvrijheid en brede interesses hebben aantrekkingskracht. Zo werkt dat in elk land en cultuur. Meestal kan de gastvrouw/heer dan aangeven wanneer het tijd is om te vertrekken als de gasten zelf geen initiatief nemen. Maar in Japan moet je aanvoelen wanneer het tijd is om op te stappen en weerstand te bieden aan de gezelligheid. En vrijwel iedereen verstaat die kunst. Naoko en Nishikawa-kun kennelijk niet en dat is heel uitzonderlijk.
Hiroe hield zich aan de code om ongemak of wrevel bij haar gasten te vermijden ten koste van d’r eigen conditie. Waarmee ik maar wil zeggen: Japanners is niets menselijks vreemd, zelfs geen olifantenhuid.
LAAT JE WITTE PARELS ZIEN kopt een serieus post-pandemie artikel in The Japan Times 3 van half maart. Ondertitel: ‘Glimlach-trainingen zitten in de lift nu mondmaskers af gaan’.
Aan het woord komen twee coaches die elk een organisatie runnen voor ‘smile trainingen’ 4.. Gevarieerd aanbod voor individuen en groepen, voor sollicitanten en daters, voor politici en managers, voor afdelingen uit onderwijs, bedrijfsleven, overheid en gezondheidszorg. Cursussen kennen verschillende niveaus (en prijzen) en worden – bij goed gevolg – afgesloten met een (duur) examen. Tenslotte zijn er smile- competities en zelfs een heuse ‘Grand Prix’.
  |
Japanners worden van jongs af aan getraind hun sociale gezicht in de plooi te houden. Thuis kunnen ze zich laten gaan. Ze hebben er zelfs namen voor: ‘tatemae’, het formele gezicht voor de buitenwacht en ‘honne’ het persoonlijke gezicht dat echte gevoelens toont in privé omstandigheden .
Een groot deel van je leven slijt je in de maatschappelijke arena, dus zó gek is zo’n smile-training nog niet. Opgekrulde mondhoeken kunnen net het verschil maken bij een sollicitatie, een date, TV-optreden, aldus een van de trainers in het artikel. Wie na een lange thuiswerk periode weer op kantoor verschijnt gaat misschien nog even voor de spiegel staan om zijn/haar ‘tatamae’ te controleren. Drie jaar lang je ondergezicht achter een stoffen masker verbergen doet de spieren verslappen die je mond in de plus-stand zetten. Dus geeft de coach haar cursisten een rietje om tussen hun voortanden te klemmen. Mondhoeken gaan er vanzelf van omhoog.
Moest er aanvankelijk een beetje om lachen, maar realiseer me dat zo’n onderwerp binnen de Japanse context minder vreemd is dan in eerste instantie lijkt. Om het zelfvertrouwen op te krikken doe je in Nederland een assertiviteitstraining, in Japan een smile-cursus. Daarachter steekt een wereld van cultureel bepaald verschil.
Is dit nu een bevestiging van die ‘rare en exotische’ dingen? Zijn deelnemers aan zo’n smile-training soms geen ‘gewone’ Japanners?
TOT SLOT
Miura d’r pen-genoot, Aki Watano, voorziet haar boek van de titel ‘Boerenkool met stokjes’. De titel herinnert me onmiddellijk aan mijn allereerste Tokyo-bezoek. Najaar 1988. Ik word door mijn gastheer Sunohara uitgenodigd voor een etentje. Hij troont me mee naar een onvervalste Bierstube. Eenmaal binnen verlies ik elk besef in Japan te vertoeven door het Beierse interieur en muziek, reuze bierpullen en serveersters in dirndle. Dat laatste overigens meelijwekkend komisch: frêle Japanse meisjes ingesnoerd in een folkloristisch tenue, waarin doorgaans rondborstige en struise dames gekleed gaan. Hun geveterde topjes zweven bij ontstentenis van enige borstwelving wat doelloos rond hun borstkas. Naast een mega-pul bier krijg ik een enorm bord Sauerkraut mit Wurst voorgeschoteld. Bestek: eetstokjes! Zuurkool en vette worst met stokjes! Een overrompelende kennismaking met Japan!
Sushi hebben inmiddels de Westerse wereld veroverd maar ik zou niet graag buitenlanders de kost willen geven die deze verfijnde hapjes simpelweg met mes en vork naar binnen werken 5, het omgekeerde dus van stamp met stokjes. Zo’n ‘barbaars’ gedrag ontgaat geen enkele Japanner. Ze laten het alleen nóóit merken, dankzij hun ‘tatemae’.
1. Fumiko Miura, Polderjapanner. Van Oorschot. Januari 2023 en Aki Watano, Boerenkool met stokjes – opgroeien tussen twee
culturen. Uitg. Brandt. Maart 2023.
2.Japanners brengen altijd iets (lekkers) mee als ze bij iemand op bezoek komen. Zo’n ‘omiyage’ ( presentje) koop je vaak mooi
verpakt. Bij een teveel aan ‘omiyage’ kun je die op jouw beurt weer aan iemand anders geven, zoals Nishikawa-kun deed.
Verpakking nog puntgaaf en inhoud niet over de datum.
3. ”Bring out the pearly whites – Smile training sees uptick as masks start to come off” door Anika Osaki. The Japan Times. 15 maart
2023. Link gehele artikel: https://japantimes.pressreader.com/article/281487870578033
4. Website link voor één van de twee smile-organisaties: https://egaoiku.com/
5. zie https://www.rtlnieuws.nl/lifestyle/eten/artikel/5318508/de-vijf-spelregels-van-sushi-eten. Volgens dit artikel eten twee op de vijf
Nederlanders sushi met mes en vork.